اختصاصی «تابناک با تو» - آمبولی ریه (به انگلیسی: Pulmonary embolism) به وجود لخته خون یا گاهی چربی در یکی از سرخرگ‌های ریوی ویا بافت شش‌ها گفته میشود. این لخته خون نخست در یکی از سیاهرگ‌های عمقی اندام تحتانی یا لگن شکل می‌گیرد. آمبولی چربی بیشتر از ناحیه یک شکستگی استخوانی پایه‌ریزی میشود. لخته خون یا آمبولی چربی از راه جریان خون و با گذشتن از قلب به یکی از سرخرگ‌های خونرسان بافت شُش راه یافته و در آنجا مستقر می‌گردد. این پدیده سبب بسته شدن سرخرگ شده و بنابراین توانایی تنفسی کاهش می‌یابد و گاهی بافت ریه از میان می‌رود. آمبولی ریه در همه سن‌ها میشود رخ دهد، ولی در بزرگسالان رایج‌تر است.
آمبولی چیست و چگونه ایجاد میشود
هنگامی که یک لخته از جای خود کنده و در جریان خون حرکت می‌کند، به نام آمبولی خوانده میشود. آمبولی می‌تواند در مغز، ریه، قلب یا دیگر مناطق بچسبد و موجب مشکلات جدی شود. آمبولی می‌تواند در همه شریان‌های کوچک روی دهد، اما ریه‌ها به طور چشمگیری مستعد این آسیب هستند، زیرا همه خون موجود در بدن، در هر بار گردش خون، از ریه‌ها عبور می‌کند. رگ‌هایی که خون را به ریه می‌رسانند به مویرگ‌های بسیار ریزی تبدیل می‌شوند. این مویرگ‌ها در کنار کیسه‌های هوایی قرار می‌گیرند تا گاز کربنیک خون را به درون کیسه هوایی آزاد کرده و اکسیژن هوای درون کیسه هوایی را به خود جذب کنند. وقتی لخته‌ها به این مویرگ‌ها میرسند، نمی‌توانند از آن‌ها عبور کنند در نتیجه مسیر جریان خون را در مویرگ‌های ریوی مسدود می‌کنند.
اگر این انسداد کم و در بعضی مویرگ‌ها باشد، مشکل خاصی ایجاد نمی‌شود. بدن انسان بعد از مدتی با استفاده از بعضی مواد لخته‌ها را حل کرده و از بین می‌برد و بدین‌وسیله، مسیر جریان خون را دوباره باز می‌کند. اگر انسداد مویرگ‌های وریدی به علت لخته، زیاد و شدید باشد، نه‌تن‌ها خون به اندازه کافی نمی‌تواند اکسیژن به خودش جذب کند، بلکه نمی‌تواند از ریه عبور کرده و به سایر نقاط بدن برسد. انسداد مسیر جریان خون به معنای مرگ است.
انواع آمبولی
امبولی بر اساس عامل ایجاد کننده، نوع مسدود کننده و محل ایجاد انواع مختلفی دارد که در ادامه به آن‌ها پرداخته ایم.
آمبولی ریه
معمولا ناشی از حرکت یک لخته خون تشکیل شده در ورید عمقی پا (دی وی تی) و رسیدن آن به یکی از شریان‌های ریه است. در اکثر مواقع این لخته خود به خود توسط بدن از بین می‌رود، اما در غیر این صورت موجب آسیب دائمی به ریه یا سایر ارگان‌های بدن شده و می‌تواند کشنده باشد.
آمبولی مغزی
اگر لخته به یکی از رگ یا مویرگ‌های مغزی منتقل شده و آن را مسدود کند، موجب سکته مغزی خواهد شد.
آمبولی چشم | آمبولی عروق رتینال
ورود لخته به رگ‌های تغذیه کننده چشم که شبکه رتینال نام دارند و در پشت حدقه چشم و شبکیه قرار دارند، موجب عدم اکسیژن رسانی و خون رسانی به چشم و در نتیجه اختلالات بینایی یا نابینایی کامل فرد می‌شوند.
آمبولی کلیوی
لخته‌های کوچک اگرچه موجب بستن رگ‌ها نمی‌شوند، اما مویرگ یا رگ‌های کوچک مربوط به کلیه یا چشم را مسدود می‌کنند. نتیجه معمولا نابینایی ناگهانی است.
آمبولی سپتیک
این نوع امبولی در اثر تجمع عفونت راه یافته به خون درون رگ‌ها به وجود می‌آید.
آمبولی آمنیوتیک
تمام امبولی‌ها به دلیل لخته خونی ایجاد نمی‌شوند. در بارداری رحم با مایعی به نام مایع آمنیون پر شده است که از جنین محافظت می‌کند. این مایع ممکن است وارد خون مادر شده و به ریه او راه پیدا کرده، آمبولی روی ایجاد کند.
آمبولی هوا
خروج ناگهانی غواصان از عمق به سطح آب ممکن است موجب تشکیل حباب‌های کوچک در رگ و ایجاد امبولی هوا شود. آمبولی هوا مسیر خون رسانی شریانی را مسدود می‌کند.
آمبولی چربی
این نوع از امبولی بین مردم شناخته شده‌تر است. اگر چربی یا مغز استخوان به دلایل مختلفی همچون لیپوساکشن، جراحی یا شکستگی و تروما وارد رگ شده و مسیر خون را مسدود نمایند.
آمبولی ریوی چگونه ایجاد میشود
خطرناک‌ترین مشکلی که این لخته‌های خون میتوانند ایجاد کنند کنده شدن آن‌ها از داخل ورید‌های ساق و حرکت آن‌ها به طرف قلب است.
حرکت لخته در داخل ورید‌های عمقی را ترمبوآمبولی Thromboembolism میگویند. بعد از رسیدن این لخته‌ها به قلب آن‌ها به ریه میرسند.
در درون ریه اولین مانع بر سر راه این لخته‌ها مویرگ‌های ریه هستند. رسیدن لخته به ورید‌های ریه را ترمبوآمبولی ریوی Pulmonary Thromboembolism میگویند.
آمبولی ریه چه علائمی دارد؟
علائم آمبولی ریوی میتوانند بسیار متفاوت باشند؛ بسته به اینکه چقدر از ریه شما درگیر شده باشد، یا اندازه لخته خون و اینکه آیا بیماری زمینه‌ای ریوی یا قلبی دارید یا خیر. علائم شایع شامل موارد زیر است:
● تنگی نفس: معمولا ناگهان ظاهر و همیشه با فعالیت کردن بدتر میشود
● درد قفسه سینه: ممکن است احساس کنید حمله قلبی به شما دست داده است. وقتی نفس عمیق می‌کشید، دردتان بدتر میشود که به آن پلورزی میگویند. این درد با سرفه کردن، غذا خوردن و خم شدن هم شدیدتر میشود. وقتی فعالیت می‌کنید درد بدتر میشود، اما استراحت کردن تاثیری بر کاهش درد نمی‌گذارد.
● سرفه: گاهی همراه با خونریزی یا خلط خونی است
سایر علائمی که در آمبولی ریوی مشاهده میشود:
● درد یا تورم پا یا هر دو و معمولا در ساق پا
● پوست سرد یا بی رنگ (سیانوز)
● تب
● تعریق زیاد
● ضران قلب سریع یا نامنظم
● سرگیجه
عوامل تشدید کننده آمبولی
خطر آمبولی در کسانی که سابقه خانوادگی لخته شدن خون یا آمبولی ریوی در گذشته داشته اند بیشتر است. احتمالا اختلالاتی که روی خون تاثیر می‌گذارند به ارث میرسند و فرد را در معرض خطر بیشتر قرار می‌دهند. همچنین برخی بیماری‌ها و درمان‌ها خطر بروز آمبولی را بیشتر می‌کنند:
● بیماری‌های قلبی و عروقی به ویژه نارسایی قلبی
● سرطان‌ها به ویژه سرطان پانکراس، تخمدان و ریه و بسیاری دیگر از سرطان‌ها که متاستاز دارند باعث افزایش موادی می‌شوند که به لخته شدن خون کمک می‌کند. شیمی درمانی هم خطر لخته شدن خون را افزایش می‌دهد. زنانی با سابقه شخصی یا خانوادگی سرطان پستان که تاموکسیفن یا رالوکسیفن مصرف می‌کنند هم شانس بیشتری برای لخته شدن خون دارند.
● جراحی‌ها یکی از عوامل منجر به لخته شدن خون هستند. به همین دلیل پیش و پس از جراحی‌ها به ویژه جراحی‌های تعویض مفصل، به بیمار دارو‌های ضد لخته شدن خون می‌دهند.
● بی‌حرکتی: نشستن در یک وضعیت ثابت به مدت طولانی، مانند مسافرت‌ها یا استراحت طولانی پس از جراحی ها. وقتی اندام‌های پایینی به مدت طولانی در وضعیت افقی باشند جریان خون سیاهرگی کند و خون در پا‌ها جمع میشود.
● سن بالای ۶۰ سال،
● سرطان‌ها، که شایع‌ترین آن‌ها سرطان پانکراس است.
● بارداری.
سابقه تشکیل لخته در ورید عمقی (ترومبوز ورید عمقی)،
● شکستگی استخوان و گچ‌گیری برای شکستگی،
● استراحت بیش از ۲ روز، جراحی یا بستری در بیمارستان،
● اختلال در ضربان قلب،
● چاقی (خطر تشکیل لخته، در عروق عمقی اندام‌ها در افراد چاق بیشتر است.)
● ازدیاد چربی‌های خون،
● مصرف قرص‌های ضد بارداری به خصوص در خانم‌های سیگاری،
● پرفشاری خون،
● مصرف دخانیات،
● استروژن مکمل: هورمون استروژن در قرص‌های پیشگیری از بارداری یا درمان‌های جایگزین هورمون، خطر لخته شدن خون را افزایش می‌دهند؛ به ویژه اگر سیگاری باشید یا وزنتان بالا باشد.
تعدادی از بیماران با توجه به سابقه خانوادگی، بدون نیاز به عوامل نامبرده، مستعد تولید لخته هستند.
میزان خطر آمبولی ریه
آمبولی ریوی می‌تواند به قیمت جان بیمار تمام شود. در حدود یک سوم کسانی که آمبولی ریوی در آن‌ها تشخیص یا درمان نمی‌شود زنده نمی‌مانند. اما با تشخیص و درمان صحیح این رقم به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.
آمبولی ریوی همچنین ممکن است منجر به «فشار خون ریوی» شود؛ بیماری که در آن فشار خون ریه‌ها و سمت راست قلب بسیار بالاست. وقتی در ریه مانعی وجود دارد قلب مجبور میشود سخت‌تر کار کند تا خون را از این عروق عبور دهد. نتیجه این عمل افزایش فشار خون در این عروق و سمت راست قلب است که خود عاملی است برای ضعیف شدن قلب.
در موارد نادر، آمبولی کوچک مکررا تشکیل میشود و در طول زمان رشد می‌کند که نتیجه آن فشار خون ریوی مزمن است که به «ترومبوآمبولی ریوی مزمن» هم معروف است.
تشخیص آمبولی ریه
گاهی اوقات تشخیص آمبولی ریه دشوار است، به‌ویژه اگر فرد مبتلا یک بیماری قلبی یا عروقی زمینه‌ای نیز باشد. پزشک برای یافتن لخته، یک پرونده رادیولوژی از قفسه سینه، اسکن ریه و آنژیوگرافی ریه درخواست می‌کند.
آنژیوگرافی ریه دقیق‌ترین روش تشخیص آمبولی ریه است. در آنژیوگرافی ریه، یک ماده رنگی به داخل سیاهرگ بازو یا اندام تحتانی تزریق میشود. هنگامی که این ماده در شریان‌های ریه گردش می‌یابد، سرخرگ‌ها، روی عکس تهیه شده با اشعه ایکس قابل رویت می‌شوند و اگر لخته‌ای وجود داشته باشد، دیده میشود.
چگونه از آمبولی جلوگیری کنیم؟
* پس از هر نوع جراحی، برای پیشگیری از تشکیل لخته، پزشک، بیمار را تشویق می‌کند که در اولین فرصت ممکن از جا برخاسته و قدم بزند یا شخص بیمار و یا فرد دیگر، اندام‌های تحتانی بیمار را ورزش دهد.
* زمانی که ناگزیر از نشستن طولانی‌مدت هستید مانند هنگام سفر با هواپیما یا خودرو، هر چند وقت یکبار قدم بزنید یا حداقل انگشتان پا را خم و راست کرده و پا‌های خود را حرکت دهید.
* اگر مجبور به استراحت طولانی‌مدت هستید در بستر اندام‌های زیرین را حرکت دهید تا به جریان یافتن خون در آن‌ها کمک شود.
* اگر قادر به حرکت نیستید، اندام‌های تحتانی خود را بالا قرار دهید و جوراب‌های واریسی بپوشید.
* همه این اقدامات به پیشگیری از راکد ماندن خون و تشکیل لخته در سیاهرگ‌های اندام تحتانی که عامل شایع آمبولی است، کمک می‌کند.
* قطع مصرف دخانیات، خصوصا در مورد زنان بالاتر از ۳۵ سال که قرص ضدبارداری نیز مصرف می‌کنند، یکی دیگر از راه‌های جلوگیری از آمبولی ریه است.
درمان آمبولی
* مصرف دارو‌های رقیقی کننده خون همچون هپارین و وارفارین به صورت خوراکی یا تزریقی (با تجویز پزشک)
* دارو‌های ضد لخته که از بزرگ شدن لخته یا تشکیل لخته‌های جدید جلوگیری می‌کنند
* مصرف دارو‌های تجزیه کننده لخته
* افزایش تحرک و فعالیت منظم
* مصرف آب فراوان
* کنترل و کاهش کلسترول و چربی‌های مضر خون
* کاهش وزن
* در صورت ابتلا به دی وی تی، با مصرف دارو و انجام درمان مربوط به دی وی تی مانند جراحی، باید از ایجاد آمبولی پیشگیری نمود.
* درمان مکانیکی با استفاده از انواع جوراب فشاری یا جوراب آمبولی. این کار نیز باید با احتیاط و بر اساس تجویز پزشک انجام گیرد در غیر این صورت فشار زیاد به رگ‌ها و انقباض شدید ممکن است به خونریزی داخلی منجر گردد.
* کنترل بیماری‌های زمینه ساز مانند فشار خون بالا، دیابت، نقص گردش خون، گرفتگی عروق
* ترک عادات مضر مانند مصرف الکل و دخانیات
* در موارد شدید به جراحی امبلوکتومی برای خارج کردن عامل ایجاد لخته از ریه نیاز است.
* استفاده از کاتتر، وارد کردن آن به درون رگ مسدود شده و حرکت تا ریه جهت خارج کردن لخته.
* استفاده از محفظه هایپربریک برای آمبولی هوا، اندازه حباب موجود در رگ را کاهش می‌دهد.
* فیلتر داخل وریدی. با قرار دادن فیلتر در یکی از ورید‌های بزرگ بدن که خون را از پایین تنه به قلب منتقل می‌کند، می‌تواند از حرکت لخته و انتقال آن به ریه پیشگیری کند.
