از آثار ارزشمند تاريخي استان زنجان که در فهرست آثار ملي ثبت شده است، مقبره "ملاحسن کاشي" در فاصله 2 کيلومتري جنوب شهر سلطانيه قرار دارد.اين عارف بزرگ که سال 648 هـ ق در شهر آمل به دنيا آمد پدرش اهل کاشان بود. ملاحسن کاشي از شعراي عالي دربار اولجايتو بوده است. وي را بايد شاعر شيعه مذهب در قرن هشتم تلقي کرد.ملاحسن کاشي مدح پادشاهان نکرده و همه اشعارش در وصف ائمه اطهار(ع) بويژه حضرت علي(ع) سروده است.وي در سلطانيه دارفاني را وداع گفته و اين بناي آرامگاهي که در جنوب شرق محوطه تاريخي گنبد سلطانيه قرار دارد، در زمان سلطان محمد خدابنده احداث شد و در زمان شاه طهماسب صفوي به دستور وي ارامگاه اين شاعر برجسته بازسازي شده است. ضمنا در دوره فتحعليشاه قاجار و در حاکميت عبداله ميرزا دارا حاکم زنجان تعميرات اين بنا مورد توجه قرار گرفت.
مقبره مولانا حسن كاشي مطابق با الگوي مقبره سازي عصر صفوي ساخته شده يعني ساخت بنا با پلان هشت ضلعي كه در نماي داخلي تبديل به فضاي چليپايي ميگردد . از جمله ويژگيهاي بارز اين بنا ، كاربرد خط معقلي با بنايي است كه به شيوه آجر و كاشي به رنگ فيروزه اي بر گلوي گنبد و نماي خارجي بدنه اجراء شده است. قرينه سازي در ساختار ، و تزئينات مقرنسي از نوع معلق به رنگ سفيد و قهوه اي در سطوح داخلي گنبد مي باشد .
اين بقعه از نماي بيروني داراي پلان هشت ضلعي و دورنماي داخلي با تركيب و تلفيق ايوان هاي جانبي به مربع تبديل شده است. اضلاع هشت گانه به قرينه مقابل به هم هر يك 5/8 متر و 70/7 متر طول دارند. ايوان هاي چهار گانه در طبقه هم كف با دهليز زيبايي به يكديگر مرتبط است. ايوان هاي كوچك كه به دو طبقه تقسيم شده اند با يك پله ارتباطي با ايوان هاي بزرگ در طبقه هم كف مرتبط مي گردند.حاصل اين ارتباط، گنبد زيبايي است كه بر هسته چهار گوش مركزي نشسته است. اين گنبد با ساقه نسبتاً بلند از نوع گنبدهاي دو پوششي است كه يك پوشش تزئيني نيز بر آن افزوده شده و من حيث المجموع با گنبد الله الله مقبره شيخ صفي الدين اردبيلي قابل مقايسه است. ساقه گنبد از نظر تزيينات به چهار بخش تقسيم شده، بخش نخست، نقش نخل معقل به طور معكوس تكرار گرديده، قسمت دوم اسماء جلاله و جملاتي نظير اللهم صل علي محمد و آل محمد، به خط كوفي معقل اجراء شده است. و قسمت سوم، تزئينات زيگزاگ و بالاخره تزئينات خطوط موازي از تلفيق آجر بر كاشي فيروزه اي پوشيده شده است.
در كاشيهاي لايه زيرين دو بيت شعر كه ماده تاريخ اتمام بنا در آن منعكس است بدين مضمون به نظر مي رسد:
رشگ جنت شد به يمن دولت طهماسب شاه تربت كاشي كه آمد خاك مشك آبش گلاب
خواستم تاريخ اتمامش بدانم عقل گفت: سال تاريخ همان از «رشگ جنت» كن حساب
كه «رشگ جنت» با محاسبه حروف ابجد در سال 973 هجري قمري يعني اواخر دوران سلطنت شاه طهماسب صفوي است.
تزئينات داخلي بنا كه از عبارت مقرنس كاري گچي است در دوره فتحعلي شاه قاجار به هزينه عبدالله ميرزا دارا، حاكم زنجان ساخته شده است. در زير مقرنس كاري كتيبه اي به خط نستعليق به شرح زير وجود دارد:
تاز هر عهدي كه گويي خوشتر آمد عهد شاه، عهد شه فرخ تر آمد از سعود مهر و ماه
جم نگين فتحعلي شاه آنكه فراشان او بارها افراشتند از فرق گردون بارگاه
از سر گردون در افتد افسر زرين مهر گر كند روزي به سنگ انداز ازقصر او نگاه
تا شد از عدلش نهان دست ستم در آستين كبك بر مسكين شهباز خندد قاه قاه
شد در اين فرخنده صحرا وندرين دلكش چمن چون به پيروزي نزول كوكب منصورشاه
خسرو عادل شكار افكن به هر سويي گذشت تا فتادش جانب اين بقعه ويرانه راه
گنبد گلزار مولانا حسن كاندر صفاش روضه خضراو باغ خلد بودندي گواه
ويرانه اي بي برگ و ساز چون گلستاني كه ديد آشوب اسفندار ماه
داد فرمان تا كه سازد اختر برج شبي گنبد آن را كه بودي آسمانش در پناه
جم نشان شهزاده عبدالله آن كش آفتاب از شرف هر صبحدم بر درگهش سايد حيات
آن وفا جويي كه چون گيرد بهيجا تيغ رزم مغز شير آسمان از هيبتش گردد تباه
در ساقه گنبد مضاميني دال بر اسامي معماران و مرمتگران دوران قاجار نوشته شده:
بود اميدوار از لطف غفار محب شاه دين فتحي معمار
خاك و سنگ ره ولي خدا ابن فتحي محمد بنا
اين بقعه توسط ديواري كه از لاشه سنگ اجراء شده محصور بود ولي امروزه با پيگردهايي كه انجام پذيرفته حدود بخشهايي از ديوار شناسايي شده است.
در ورودي اين مجموعه مستحدثاتي وجود دارد كه شامل اطاق هاي نگهباني و سرايداري در طرفين آن است و ديوار اطاق ها از نماي بيروني به طاق نماهايي تبديل گرديده و در وسط آن عبارت الله، محمد، علي به خط كوفي معقل نوشته شده كه كلمات از تركيب آجر و كاشي فيروزه اي رنگ پديد آمده، و در حاشيه طاق نماها عبارت لا اله الا الله تكرار گرديده است.
آریا
