فرضیه هایی در باب «سیزده به در»

  در مورد فلسفه ی روز سیزدهم فروردین ماه، همانند فلسفه ی نوروز، سخن بسیار گفته اند... پیشینیان و نیاکانمان، علمای کهن سرزمینمان، دانشمندان و پژوهشگران ایران شناس و مردم شناس معاصر و بسیاری دیگر فرضیه ها گفته اند و پژوهش ها کرده اند که نقطه ی مشترک بیشتر آنها، برگشت انسان در امتداد نوروز در بهار طبیعت، به دامان طبیعت و تأکید بر اهمیت آن است.

دو فرضیه از میان این سخنان ارزشمند و پرشمار را به اختصار برایتان نقل می کنم؛

در تفکر باستانی و اساطیری ایرانیان ـ چنانکه در گفته ها و نوشته ها با استناد به اوستای باستانی زردشتیان و به دنبال آن متون مذهبی زردشتی دوران میانه  باستانی ایران (اشکانیان، ساسانیان) می خوانیم ـ عمر جهان دوازده هزار سال است که پس از سه هزار سال نخست، 9 هزار سال دیگر  به جنگ میان  اهورامزدا (سرور دانا) که نام پروردگار ایرانیان در دوران باستان و دین زردشتی است و ''اهریمن'' می گذرد و در این جنگ بین اهورامزدا و اهریمن، که در حقیقت جنگ میان خیر و شر، حق و باطل، راستی و دروغ، روشنی و تاریکی، خرد و جهل است، انسان می تواند با اختیار در انتخاب راستی، در جبهه ی پروردگار باشد یا با انتخاب دروغ و بدی به جبهه ی باطل و اهریمن بپیوندد.


چنانکه در دین مبین اسلام هم انسان مؤمن و اخلاق مدار هدایت در راه راست را از پروردگار درخواست می کند و از خداوند می خواهد، او را در راه آنان که با انتخاب کردن و فریب خورون از شیطان گمراه شده اند، قرار ندهد.

در تفکر اساطیری ایران باستان، پس از اتفاقات بسیاری که ذکر کردنشان هر چند بسیار جذاب و خواندنی و سودبخش هستند، در این مقال کوتاه نمی گنجد، سرانجام این دوره ی دوازده هزار ساله با ظهور منجی و پیروزی نهایی پروردگار بر اهریمن و نیروهای خیر بر نیروهای شر به پایان می رسد؛ نیروهای اهریمنی از بین می روند و رانده می شوند و فرشکرد (رستاخیز) با دستور پروردگار آغاز می شود... .

در حقیقت می توان 12 روز نوروز را نمادی از 12 هزار سال اساطیری آفرینش از ابتدا به انتها و روز سیزدهم فروردین را نمادی از پیروزی نهایی حق بر باطل و نمادی از  روز رستاخیز باشکوه دانست که هر سال تکرار می شود.

از سوی دیگر، چنانچه در نوشته ای مستقل پیشتر گفتم، ماه ''فروردین''  به نام '' فروهر '' ها نامگذاری شده است. فروهرها، نیروهای پاک خدایی هستند که همانند روان (روح) در وجود انسان از سوی پروردگار به ودیعه گذاشته می شوند. در حقیقت '' من آسمانی '' هر انسان است که  با تولد هر انسانی در وجود او نهاده می شود، در طول زندگی هرگز به گناه آلوده نمی شوند و پس از مرگ به سوی پروردگار و جایگاهشان در آسمان برمی گردند.

بنا بر سنت و تفکر اساطیری ایرانیان، در روز نخست فروردین ماه یا شب عید نوروز، فروهر درگذشتگان از جایگاه خود در آسمان به زمین برای دیدار و پاسداری از اقوام و خانواده خود فرود می آیند. سنت رفتن بر سر مزار درگذشتگان در روزهای پایان سال و پیش از نوروز با دسته های گل  و روشن کردن شمع و فانوس بر مزار آن ها، برای نشان دادن راه به فروهرهای ایشان است که تا امروز پا برجاست. این رسم، در حقیقت به استقبال فروهر درگذشتگان و مسافران آسمانی خانواده رفتن است.

همچنین رسم خانه تکانی پیش از نوروز که در حقیقت پاک کردن غبار از خانه به احترام و برای استقبال گرم و درخور حضور میهمانان آسمانی است، هر چند اکنون سببش را ندانیم، ریشه هایی در این نمادها و اسطوره های کهن دارد.


در روز سیزدهم نوروز پس از گذشت دوازده روز، ایرانیان با شادمانی و با حضور در دل طبیعت،  سالی یک بار در هر سال، فروهر رفتگان خود را به جایگاه ابدی خود در آسمان و نزد پروردگار بدرقه  می کنند... این ها دو فرضیه از فرضیه هایی بود که درباره ی فروردین (ماه فروهرها) و روز سیزدهم فروردین ماه بدان ها پرداختیم.

فراموش نکنیم که این تفکرات باستانی و اساطیری، هر چند  داستان گونه به نظر می آیند، رمز گونه اند و در دل خود در بردارنده ی معانی عمیق انسانی و اجتماعی از هزاران سال پیش هستند که هم زیستن انسان را معنایی زیبا می بخشند، هم یاد رستاخیز و آخرت را زنده نگاه می دارند و هم اهمیت یاد درگذشتگان و ارزش طبیعت و راستی و درستی را یادآوری می کنند.

روز طبیعت مانند دیگر روزهای آفرینش خداوند، ارزشمند است و معنای خوب یا بد نسبت دادن به آن، به عملکرد و رفتار ما بستگی دارد. سیزدهم فروردین ماه را که یادگار تفکر پاک نیاکان ماست، با پرهیز از خرافاتی چون نحس بودن و ... از دیدگاه ذهنی و با آلوده نکردن محیط زیست طبیعی  و نگهداری از طبیعت، از دیدگاه مادی و در عمل گرانقدر و شاد نگاه داریم.

اشکان تقی پور، کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستانی ایران، مولف و مدرس دانشگاه