تابناک باتو ـــ هر چقدر بحران گرمایش زمین بیشتر واقعیت تلخ روزمره‌مان می‌شود، مشکلات و مسائل تازه‌ی دیگری هم مطرح می‌شود که تا قبل از آن مطرح نبود و حالا باید برای این بحران‌ها هم چاره‌اندیشی کرد. یکی از این بحران‌ها مساله‌ی حفظ کتاب‌ها است و چالشی که برای دست‌اندرکاران آرشیو و حفظ کتاب‌ها به همراه دارد.
وقتی در سال ۲۰۰۵ تندباد کاترینا با شدت و بی‌رحمی ایالت لوئیزیانا را درنوردید، یک و نیم میلیون کتاب و نسخههای خطی و اسناد را هم درنوردید و از بین برد. آتش‌سوزی‌های سال ۲۰۱۸ در کالیفرنیا، یک مجموعه‌ی اهدایی ارزشمند و تاریخی را در دانشگاه کالیفرنیا در لس آنجلس سوزاند و خاکستر کرد و … دیگر واقعیتی است که در سراسر دنیا خطر سیل، زلزله، آتش‌‌سوزی، تندباد، باران‌های شدید موسمی و … هر آن ممکن است بخشی از آرشیو فرهنگی کشورها را هم پاک از بین ببرد. برای حفظ این گنجینه‌های فرهنگی، هم اقدامات فوری لازم است و هم برنامه‌ریزی و اقدامات درازمدت. نتیجه تحقیقی در سال ۲۰۱۸ که ۱۲۳۲ مخزن بایگانی در آمریکا را بررسی کرد، نشان داد که به احتمال ۹۹ درصد همه این مخازن دست‌کم یک واقعه طبیعی و بحران مرتبط با گرمایش زمین را تجربه خواهند کرد.
موضوع فقط هم بلایای طبیعی نیست. همین تغییرات روزمره ناشی از گرمایش زمین هم یک بحران جدی است. برای مثال متخصصان آرشیو و حفظ اسناد در شهر سین‌سیناتی در ایالت اوهایو حالا عمیقا نگران تغییر دمای بسیار در طول روزند. این بالا و پایین رفتن مداوم دمای هوا می‌تواند به اسناد و کتاب‌ها آسیب غیرقابل‌جبران بزند.
یک راه اصلی حالا دیجیتال کردن کتاب‌ها و اسناد است. هرچند این راه به نظر خیلی معقول و منطقی می‌آید، ردپای کربن به جا مانده از دیجیتال کردن این همه کتاب و اسناد اصلا کم نیست و خود این راه، عملا باز به تخریب و بدتر کردن وضعیت بغرنج گرمایش زمین دامن می‌زند. حجم انرژی لازم برای اسکن و اضافه کردن این اسناد هم کم نیست. نتیجه تحقیقی در سال ۲۰۱۹ نشان داد که این روند دیجیتال کردن کتاب‌ها، «تاثیر منفی قابل توجهی بر محیط زیست می‌گذارد.»
در نتیجه این وضعیت بسیاری از موسسات ناچار شدند تا روندی را تعریف کرده و محتوای محدودی را انتخاب و دیجیتال کنند. از سوی دیگر بسیاری از موسسات و کتاب‌خانه‌های پژوهشی که با چالش تاثیرات مخرب و جدی گرمایش زمین روبرویند، همین حالا هم ناچار شدند حق دسترسی مخاطبان و پژوهشگران به این منابع ارزشمند را محدودتر هم بکنند. و امکان به نمایش گذاشتن بسیاری از کتاب‌ها و نسخههای قدیمی را محدود کنند. رویه‌ای که خود ناقض حق دسترسی مردم به اطلاعات شده است.
حالا خود کتاب‌خانه‌ها و آرشیوها با یک سوال کلیدی مواجه شدند: « کتاب چه مفهومی دارد اگر در دسترس مردم نباشد؟ اگر در محفظه‌های پیچیده و عایق‌بندی‌شده در اتاق‌های با دمای ویژه و دور از چشم و نمایش و مخاطبان نگهداری بشود؟ اصلا می‌شود دیگر به چنین چیزی کتاب و ابزاری در دسترس حق دانش عمومی گفت؟»
هنوز کتاب‌خانه‌ها و آرشیوها و متخصصان‌ش جواب مشخص و چاره‌ی کارآمدی برای این مساله‌ی تازه‌ی ناشی از بحران آب‌وهوایی ندارند. اما تحقیق و بررسی دراین‌باره بیشتر شده است. موسسه‌ی فن‌آوری «روچستر» اخبار بیش از ۱.۹ میلیارد داده‌ی محیط‌زیستی از سراسر جهان را مطالعه و بررسی کرد تا با تحلیل راهکارها و داده‌ها بتواند راهکارهای کارآمد بهتری را برای همزمان حفاظت از کتاب‌ها و کاستن از تخریب محیط زیست پیشنهاد دهد. نهاد موقوفه ملی علوم انسانی در آمریکا هم اخیرا بودجه پژوهشی تازه‌ای را در راستای پژوهش و تحقیق برای راهکارهای کاستن از تخریب محیط زیست و حفظ بهتر آثار چاپی اضافه کرد.
فرناز سیفی
