«اختصاصی تابناک باتو» علیرضا زمانی متولّد ۱۳۷۲ از جوانان پژوهشگر و موفّق در زمینه جانورشناسی و گرایش او در این دانش گسترده، بیشتر متمرکز بر «عنکبوتیان» است. وی در اضافه شدنِ بیش از ۱۸۰ گونه به سیاهه عنکبوت‌هایِ ایران همکاری داشته است و تعدادی گونه ناشناخته برای علم را نیز توصیف کرده است. «زمانی» یک کتاب و چندین مقاله در این خصوص تالیف کرده که از تالیفاتِ ایشان می‌توان به کتاب «راهنمای میدانی عنکبوت‌ها و عقرب‌هایِ ایران» اشاره نمود، که نخستین کتاب راهنمایِ میدانی عنکبوتیان در خاورمیانه به شمار می‌رود.
این جوان پژوهشگر، مسئولِ هماهنگ کننده بانک اطّلاعاتی ایران در پروژه کاتالوگ عنکبوت‌های جهان واقع در موزه تاریخ طبیعی بِرن (سوئیس) بوده و در مدیریّت بانک اطّلاعاتی عنکبوت‌های ایران نیز همکاری دارد. علاوه بر عضویّت در انجمن‌های بین‌المللی متعدّد، ایشان عضو هیأت مدیره گروه جانورشناسان فَلات پارس، انستیتو مجازی تاکسونومی عنکبوت‌ها و بورد علمیِ دو ژورنال بین‌المللی نیز است.
به اتّفاق یکی از همکاران، آقای زمانی به تازگی در زمینه عنکبوتیان در ایران گونه جدیدی را توصیف کرده اند و آن را ثبت و نامگذاری نموده اند. این کشف و ثبت جدید، بهانه‌ای شد تا با ایشان مصاحبه‌ای ترتیب دهیم تا از کیفیّتِ کشف این گونه جدید از عنکبوتیان در ایران و همین طور دَغدغه‌های ایشان، در این رشته، اطّلاعات بیشتری به دست آوریم.
لطفا در مورد عنکبوت یا به عبارت صحیح‌تر شِبه عنکبوتی که به تازگی در ایران کشف و ثبت کرده اید، مطالبی را بفرمایید؟
عنکبوت‌های شلاقی، جانورانی هستند که به رده عنکبوتیان (Arachnida) و راسته Amblypygi تعلّق دارند؛ ولی بر خلاف نامشان، در اصل عنکبوت نیستند و از خویشاوندانِ نزدیک آن‌ها محسوب می‌شوند. بر خلاف عنکبوت ها، عنکبوت‌های شلاقی، فاقد غُدَد زَهر و یا تولید ابریشم بوده، و معمولا در هنگام احساس خطر فرار می‌کنند، ولی در صورتی که راه گریز نداشته باشند، می‌توانند بگزند و یا با پِدی پالپ‌های (Pedipalp) چنگک مانندشان (اندام‌های پا مانند جلوی بدنشان) به مهاجم آسیب برسانند.
تا کنون، بیش از ۲۲۰ گونه از آن‌ها در سراسر جهان شناسایی شده که محققّان آن‌ها را در قالبِ پنج خانواده طبقه بندی می‌کنند. پراکنش اکثر گونه ها مربوط به نواحی حارّه‌ای و نیمه حارّه‌ای بوده و در زیستگاه‌های گرم و مرطوب، مثل غار‌ها یا زیر پوست درختان زندگی می‌کنند. این جانوران، بدنی مسطّح، پِدی پالپ‌هایی چنگک مانند و جفت اوّل پا‌هایی بسیار بلند داشته، که نقش حرکتی خود را از دست داده و تنها به عنوان حِسگر استفاده می‌شود، به این معنی که با این که مانند تمامی عنکبوتیان دارای هشت پا هستند، تنها از شش پا برای حرکت استفاده می‌کنند؛ واژه "شلاق" در نام عمومی این بندپایان اشاره به این ساختار‌ها دارد. اندازه بدن این جانوران بین کمتر از یک سانت تا بیش از چهار سانتی متر متغیّر است، که در برخی نمونه‌های بزرگ جثّه با احتساب پا‌ها به حدود ۷۰ سانت می‌رسد! اکثر گونه‌های عنکبوت‌های شلاقی دارای ۸ چشم هستند، البتّه برخی گونه‌های غارزی در روند تکامل به کلّی چشمان خود را از دست داده اند. در این جانوران جفت گیری شامل مُعاشقه و رقص جانور نَر برای ماده برای آرام کردن وی و هماهنگ سازی حرکات بوده ـ که می‌تواند تا ساعت‌ها به طول بینجامد! ـ و به واسطه قرار دادن یک بسته اِسپرمی بر روی زمین توسّط جنس نَر، و سپس هدایت ماده بر روی آن صورت می‌گیرد. جانور ماده پس از دریافت این بسته، تخمک هایش را باروَر ساخته و درون کیسه‌ای در زیر شکمش تخم‌ها را تولید می‌کند. بچّه عنکبوت‌های شلاقی بعد از تولّد از این کیسه خارج شده و تا مدّتی بر پشت مادر سوار بوده و توسّط وی مراقبت و تغذیه می‌شوند. برخی تحقیقات رفتارشناسی بر روی عنکبوت‌های شلاقی، حاکی از این است که بین مادر و فرزندان و فرزندان با یکدیگر به واسطه لمس جفت اوّل پا‌ها توانایی برقراری ارتباط وجود دارد. تمامی عنکبوت‌های شلاقی شکار چی هستند، و بسته به جثّه خود ممکن است هم از طعمه‌های بی مُهره تغذیه کنند و هم جانوران مُهره دار را شکار کنند.
تا امروز چند عنکبوت در ایران کشف کرده اید و چند نمونه دیگر در دست پژوهش و تحقیق دارید؟
تا امروزه در توصیف حدود ۳۰ گونه جدید همکاری داشته ام، و حدود ۳۰ گونه جدید هم در دست توصیف دارم که امیدوارم در آینده‌ای نزدیک منتشر شوند.
از کلام شما می‌توان استنباط کرد که در مورد شبه عنکبوت کمیاب و نادری که به تازگی توصیف نموده اید، احتمال خطر انقراض وجود دارد، از مَنظر شما به عنوان یک متخصصِ عنکبوتیان چه اقداماتی برای حفظ این گونه باید انجام داد؟
پیش از مقاله اخیر، هیچ گزارشی از پراکنش این راسته در ایران وجود نداشت، تا این که در تیرماه ۱۳۹۲، به طور اتّفاقی یک نمونه نَر توسط آقای «امیرحسین آقایی» از غاری طبیعی، آهکی و کارست (karst) در استان ایلام جمع آوری شد؛ این غار دو دهانه و دو حفره اصلی بزرگ دارد که فضایی در حدود ۲۰۰۰ متر مربّع را به خود اختصاص می‌دهند. این نمونه برای بررسی و شناسایی در اختیار بنده قرار گرفت، و پس از تعیین هویّت، متوجّه شدم که این نمونه به گونه‌ای جدید برای علم از جنس Phrynichus تعلّق دارد. در نهایت، با همکاری دوست خوبم آقای دکتر گوستاوو میراندا (Gustavo Silva de Miranda) از انستیتو «اِسمیتسونین» (Smithsonian)، که به طور تخصّصی روی گونه‌های این راسته مطالعه می‌کنند، مقاله‌ای برای توصیف این گونه تهیّه و گونه جدید را به نام عنکبوت شلاقیِ پارسی، با نام علمی Miranda & Zamani, ۲۰۱۸ Phrynichus persicus نامگذاری و در مجلّه علمی Zootaxa منتشر کردیم.
در این مقاله، همچنین بر اساس داده‌های منتشر نشده سایر همکاران، این راسته برای اوّلین بار از اِمارات متّحده عربی هم گزارش شد، که این گزارش، با فاصله بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر، نزدیک‌ترین گزارش به گونه ایرانی است. همچنین، این کشف، شمالی‌ترین پَراکنش خانواده Phrynichidae در سطح جهان است، که در نوع خود اهمیّت این یافته را دو چندان می‌کند.
اما، مسئله نگران کننده در مورد این گونه احتمال در معرض خطر انقراض بودن آن است؛ در دو سفر نمونه برداری در دو سال پیاپی، در یک سفر تنها یک نمونه نابالغ مشاهده شده و در سفر دیگر هیچ فردی از این گونه رویت نشده است. با این که سال‌ها است که غار‌ها و زیستگاه‌های زیر زمینی رشته کوه زاگرس توسّط محققّان داخلی و خارجی متعدّدی مورد مطالعه و کاوش واقع شده، ولی تا کنون هیچ موردی از این جانوران مشاهده و گزارش نشده است. احتمال می‌رود که گونه مذکور، تنها محدود به یک یا در بهترین حالت، تعداد اندکی غار در شمال رشته کوه زاگرس بوده، و به واسطه عوامل تهدید کننده زیستگاه‌های زیرزمینی از جمله خشکسالی، در معرض خطر انقراض قرار داشته باشد. به همین خاطر، امیدوار هستیم که در سال آینده پایشی بر رویِ جمعیّت این گونه و وضعیت حفاظتی آن در غرب کشور انجام دهیم. در صورتی که بتوانیم زیستگاه‌های این گونه را مورد حفاظت قرار بدهیم، احتمالا به عنوان گونه‌ای چتر عمل کرده، و برای گونه هایِ غارزی هم زیستگاه خود نیز مفید خواهد بود؛ چرا که بسیاری از آن‌ها بدون شک در معرض خطر قرار داشته و ممکن است قبل از کشف شدن، منقرض شوند.
شما در راستای تحقیقات عنکبوت شناسی به کدام کشور‌ها سفر کرده اید و چه مراکزی را مورد بازدید قرار داده اید؟
برای مقاصد عنکبوت شناسی، تا کنون به کشور‌های تایوان، ایتالیا، فنلاند و سوئد سفر و از موزه‌ها و کلکسیون‌های علمی متعدّدی بازدید داشته ام؛ همچنین، نمونه‌هایی را از موزه‌های تاریخ طبیعیِ کشور‌های مختلف، از جمله آمریکا و سوئیس مورد بررسی قرار داده ام.
نقاط قوّتِ کشور‌های پیشرفته در زمینه شناخت خانواده عنکبوتیان در مراکز علمی و پژوهشی در قیاس با ایران چیست؟
به کلام ساده و به طور کلّی، میزان اهمیّتی که به مطالعات جانور شناسی داده می‌شود بین ایران و کشور‌های اروپایی متفاوت است. کشور‌های اروپایی، سال‌ها است که موزه‌هایی مُجهّز و ایمن برای نگهداری نمونه هایِ تایپ تاسیس کرده اند و هر ساله هزینه‌های زیادی صَرف سفر‌های نمونه برداری و مطالعات تحقیقاتی محققّان می‌کنند، در حالی که در کشور ما چنین مسائلی وجود ندارد. یک موزه علمی، باید ایمن، مقاوم در برابر آتش سوزی، سیل، زلزله و ... باشد، و همچنین تحت نظر فردی باشد که به طور مداوم نمونه‌ها را نظارت کرده و در صورت نیاز، برای محقّقان خارجی ارسال کند؛ متاسّفانه در کشور، هیچ موزه‌ای با این شرایط وجود ندارد، و شخصا، نمونه‌های گونه جدید خود را برای موزه‌های اروپایی ارسال میکنم، که اطمینان دارم در محلّی امن نگهداری خواهند شد و در صورت نیاز سایر محققّان به مطالعه آن ها، در دسترس خواهند بود.
کشف یک گونه جدید از عنکبوتیان چه فایده‌ای در بردارد؟ آیا از عنکبوتیان در درمان بیماری‌ها نیز استفاده می‌شود؟
به طور کلّی، بررسی تنوّع زیستی و اکتشاف داده‌های جدید باید بدون در نظر گرفتن فوائد بالقوّه¬ آن‌ها برای انسان، و تنها برای خدمت به علم صورت بگیرد. با این حال، نمی‌توان این حقیقت را که هر گونه جدید می‌تواند به نوعی برای بشر نیز مفید باشد در نظر نگرفت. به طور مثال، هر گونه عنکبوت، ترکیب پروتئینیِ زَهر منحصر به فردی داردکه ممکن است بتوان از آن در درمان بیماری‌های استفاده نمود؛ اخیرا، تحقیقاتی که بر روی گونه‌های مختلف صورت گرفته حاکی از وجود ساختار‌های پروتئینی مفید در درمان سرطان سینه و همچنین سکته قلبی در زَهر برخی عنکبوت‌ها است.
آیا از دانشگاه‌ها و مراکز علمی و معتبر جهانی پیشنهادی برای تحصیل و کار پژوهشی داشته اید؟ آیا قصد ادامه تحصیل یا زندگی همیشگی در کشوری غیر از ایران را دارید؟
بله، پیشنهاد‌های مختلفی داشته ام. در حال حاضر برنامه مشخّصی ندارم، ولی احتمالا برای اخذ مدرک دکتری به دانشگاه‌های اروپایی درخواست کنم. به شخصه ترجیح می‌دهم در ایران زندگی و فعالیّت علمی داشته باشم، ولی همه چیز، بستگی به فراهم بودن امکانات تحقیقاتی دارد.
بهشتِ عنکبوتیان و همچنین بهشتِ عنکبوت شناسان کجاست؟
عنکبوتیان در سراسر دنیا وجود دارند، ولی به طور کلّی تنوّع آن‌ها در نواحی حارّه ای، از جمله جنگل‌های بارانی بیشتر است؛ بنابراین، این نواحی علاوه بر این که بهشت عنکبوتیان محسوب شده، برای عنکبوت شناسان نیز نواحی مطالعاتی مفیدی هستند؛ اما اگر مقصود مراکز علمی معتبر در زمینه عنکبوت شناسی است، بسیاری از کشور‌های اروپایی از جمله فنلاند، آلمان و فرانسه علاوه بر کلکسیون‌های تحقیقاتی بزرگ، امکانات پژوهشی مناسبی نیز داشته که (بر خلاف بسیاری از مراکز تحقیقاتی کشور ما!) به سهولت در اختیار محقّقان قرار می‌گیرند.
آیا مسئولان علمی و پژوهشی کشور با توجّه به کشفیّات و دستاورد‌های علمی متعدّد از شما تقدیر شایسته به عمل آورده اند؟
تا به امروز متاسّفانه چنین اقدامی صورت نگرفته است؛ حتّی کتاب بنده، که نخستین کتاب در نوع خود در خاورمیانه محسوب می‌شود، برای دریافت جایزه ای کاندید نشده است.
اگر عنکبوت شناسی، قُلّه‌ای داشته باشد، آن قلّه کجاست؟ چه مفهومی در آن قلّه در ذهن شما متصوّر است؟
حقیقتا در علم قلّه‌ای وجود ندارد؛ همیشه چیز‌هایی وجود دارند که ما درباره آن‌ها اطّلاعاتی نداریم، و همیشه جا برای تحقیق و پیشرفت وجود دارد، و این چیزی است که علم را زیبا می‌کند. در مورد عنکبوت شناسی ایران، بنده شخصا آرزو دارم که روزی بتوان گفت: ۹۰ درصد عنکبوت‌های ایران و پَراکنش آن‌ها را می‌شناسیم، که رسیدن به چنین آماری بسیار مشکل بوده و چندین دَهه زمان می‌برد.
اگر کسانی خواستند به طور آماتور در ابتدا و سپس به شکل حرفه‌ای همانند شما در زمینه عنکبوتیان فعّالیّت کنند برای این اشخاص چه راهکار‌ها و چه راهنمایی‌هایی دارید؟
پیشنهاد بنده این است که ابتدا با مفاهیم پایه زیست شناسی آشنایی پیدا کنند، سپس کتاب‌های عمومی در زمینه بندپایان و عنکبوتیان را مطالعه کنند. خوشبختانه، عنکبوت‌ها در تمامیِ زیستگاه‌های خشکی یافت می‌شوند، به همین علّت افراد می‌توانند نمونه برداری و مشاهده رفتار گونه‌های مختلف را حتّی از باغچه خانه ی خود شروع کنند! برای فعّالیّت حرفه ای تر، افراد هم می‌توانند برای اخذ مدرک زیست شناسی وارد مراکز دانشگاهی شوند، و هم می‌توانند بدون اخذ مدرک، مطالعات خود را گسترش داده و هر روز تجربیات جدید کسب کنند.
در نامگذاری عنکبوت‌ها به شکل علمی و تخصّصی چه مبانی را در نظر می‌گیرید؟ لطفا در این زمینه مواردی را بیان کنید؟
به طور کلّی، تا زمانی که فرد توصیف کننده گونه بر اساس کُد بین المللی نامگذاری جانورشناسی عمل کند، در انتخاب نام گونه آزاد است. معمولا، نامِ گونه بر اساس ویژگی ریخت شناسی متمایز آن گونه، محلّ یافت، زیستگاه و ... انتخاب می‌شود، و همچنین ممکن است به افتخار فردی دیگر غیر از کاشف آن نامگذاری شود. شخصا، در انتخاب نامِ گونه هایم تقریبا تمام موارد را استفاده کرده ام، به طور مثال، عنکبوت «درزباف آمِتیست» (Sahastata amethystina)، عنکبوت «درزباف خلیج فارس» (Sahastata sinuspersica)، عنکبوت «زمینی بیابان زی» (Callipelis deserticola) و یا عنکبوت «تورچادری فِردوسی» (Oecobius ferdowsii). گاهی در نامگذاری‌ها می‌توان برای مقاصد مختلف، خلاقیّت‌هایی را نیز به خرج داد. به طور مثال، بنده و همکارانم، گونه هایی را به اسم بازیگران سری فیلم‌های مرد عنکبوتی نامگذاری کردیم (Filistata maguirei و Pritha garfieldi)، یا گونه ای دیگر که به نام آقای «رامبد جوان» نامگذاری شد (Cebrennus rambodjavani) و همچنین عنکبوتی که به نام آراگوگ، عنکبوت تخیّلی و غول پیکر سری کتاب های هَری پاتر نامگذاری کردیم (Lycosa aragogi)؛ اعتقاد دارم که این گونه فعالیّت ها، به علّت جذّابیّت بالقوّه برای مخاطب عام، می‌تواند در مثبت شدن وِجهه عمومی این جانوران تاثیر بسزایی داشته باشد.
رامبد جوان
درزباف آمتیست
گرگی آراگوگ
درزباف خلیج فارس
بیابان زی
فردوسی
گارفیلد
برخی از ما در طبیعت عنکبوت‌های متفاوتی پیدا می‌کنیم. آیا ممکن است آن‌ها نیز نمونه‌های منحصر به فرد و جدیدی باشند؟ چه طور از طریق علمی و صحیح آن‌ها را به ثبت برسانیم؟
همواره امکان کشف گونه‌های جدید، حتّی توسط افراد آماتور وجود دارد؛ امّا، تشخیصِ جدید بودن این گونه‌ها است که فَرایندی مشکل، زمان بَر، بسیار تخصّصی و نیازمند تجربه¬ زیاد است. به طور مثال، تفاوت اکثر گونه‌های عنکبوت در ساختار‌های تولید مِثلی آن‌ها است، که باید توسّط فرد متخصّص و با استفاده از امکانات میکروسکوپی به دقّت بررسی و با سایر گونه‌ها مقایسه شوند. پیشنهاد بنده این است که اگر افراد علاقه‌مند هستند در مورد هویّت یک گونه اطّلاعات بیشتری به دست بیاورند آن را به مراکز تحقیقاتی معتبر و متخصّصان مربوطه ارسال کنند.
در پایان اگر صحبت خاصی برای مخاطبان دارید بیان نمایید؟
به عنوان سخن پایانی، امیدوار هستم که دیدگاه عمومی نسبت به عنکبوت‌ها روند صُلح آمیزتری را پیش بگیرد، و روزی برسد که افراد در مواجهه با همه انواع عنکبوت ها، به جای کُشتن آن ها، کمی به رفتار و شیوه زندگی شان دقّت کنند و متوجّه باشند که در مقابلِ یکی از شگفت انگیزترین موجودات این سیّاره قرار گرفته اند.
ممنون از وقتی که در اختیار گذاشتید.
خواهش میکنم، بنده هم از فرصتی که در اختیار بنده قرار دادید تا درباره این موجودات زیبا و از نظر دورافتاده صحبت کنم متشکرم.
مصاحبه: سیّد مرتضی میرسراجی، دانشجوی دکترای الهیات و معارف اسلامی، علوم قرآن و حدیث
امیدوارم مجبور نشی یا مجبورت نکنن از ایران بری.