«تابناک باتو» ـ شاید نخستین چالش در برخورد با کلمه دستگاه، وجه تسمیه‌ی آن باشد. دستگاه یعنی محل گذاشتن دست از نظر لغوی و از نظر موسیقیایی، چون محل گذاشتن انگشتان در هر دستگاه از موسیقی ایرانی با دستگاه دیگر تفاوت داشته، به اصطلاح هر بخش از موسیقی ایرانی رو دستگاه یعنی محل‌های بخصوص گذاشتن دست روی دسته ساز نام گذاری کردند. اگر موسیقی ایران را یک کشور فرض کنیم، دستگاه را به استان، نغمه را شهر و گوشه را به خانه می‌توان تعبیر کرد.
موسیقی ایرانی شامل هفت دستگاه و پنج آواز است که دستگاه‌ها عبارتند از؛
۱-شور ۲-ماهور ۳- سه گاه ۴- چهارگاه ۵-راست پنجگاه ۶-همایون ۷-نوا
آواز‌ها عبارتند از؛
۱-دشتی ۲-بیات ترک ۳-افشاری ۴- بیات اصفهان ۵-ابوعطا
حال، اگر بخواهیم بگویم که کدام آواز‌ها متعلق به کدام دستگاه‌ها هستند ترتیب به این صورت می شود؛
شور: آواز افشاری، بیات ترک، ابوعطا، دشتی
همایون: بیات اصفهان
همانطور که می‌بینید، شور ام المقام یعنی مادر آواز‌ها هم خوانده شده، چون قسمت عمده‌ای از موسیقی ایرانی در دستگاه شور نمود پیدا می‌کند و به عکس، دستگاه نوا مهجور‌ترین دستگاه ایرانی هست.
اگر بخواهیم در یک جمله دستگاه را تعریف کنیم، دستگاه یعنی حال و هوا. این دقیقاً اولین چیزی است که از شنیدن هر دستگاه به ذهن انسان متبادر می‌شود. در اکثر کتب موسیقی یا رساله‌ها و مقالات، تعاریف دستگاه کمی گنگ هستند. اما در کل بدیهی است که احساسی که شنونده از هر دستگاه پیدا می‌کند کاملاً با دستگاه دیگر فرق دارد.
تا اینجا بیشتر به مفاهیم پرداختیم، اما حالا از حال و هوا می‌خواهیم حرف بزنیم. مختصر و مفید؛
* شور: حزن و اندوه عاشقانه از نوع جانسوز. آتشی ز کاروان جدا مانده، استاد علی تجویدی و "خلوت گزیده" اثر استاد شجریان و زنده یاد استاد پایور و"مژده بهار" اثر زنده یاد ایرج بسطامی و استاد مشکاتیان
* ماهور: شادی و فرح فراوان. مرغ سحر
* همایون: غمی شکایت گونه. تو‌ای پری کجایی، همایون خرم یا کیه کیه در می‌زنه از بانو پوران
* نوا: عرفان و سیر و سلوک عارفانه. اثر جاودان نینوا، از حسین علیزاده (ارکستر خانواده ویولن و نی)
* سه گاه: سوز و غم الهی و عارفانه. رسوای زمانه از الهه
* چهارگاه: شادی متعادل و هدفمند، حس سلحشوری. بادا بادا مبارک بادا...
* راست پنجگاه: تقریباهمان ماهور. اجرای محمد رضا لطفی، شجریان و ناصر فرهنگفر در جشن هنر شیراز
* بیات ترک: اذان جاودان موذن زاده اردبیلی در گوشه‌ی روح الارواح
* بیات اصفهان: یک غم نوستالژیک، غم غربت، غم عشق و ناز معشوق، دلم می‌خواد به اصفهان برگردم، معین یا می‌زنم فریاد هر چه باداباد از هایده یا بوی جوی مولیان از بنان و مرضیه با آهنگسازی استاد بدیعی
* ابوعطا. اشکم دونه دونه از بانو پوران
* افشاری. (مثنوی شجریان برای دم افطار)
* دشتی. محزون‌ترین نغمه‌های ایرانی در این آواز هستند.
شور
دستگاه شور: شور عجیبی دارد! ساده و صمیمی و بی تکلف است. اغلب اولین دستگاهی ست که می‌آموزند، از این روی بسیار خاطره انگیز است. شور؛ ابتدای راه هست و آغاز دلدادگی! تقلا و تلاشی است برای در کنار یار بودن. از غم و اندوه و نفرت گرفته تا شادی و عشق و سرور را در خود جای داده. آری، شور سرشار از پارادوکس‌ها و چند گانگی هاست! و، چون نام شورانگیزش عالی‌ترین و ژرف‌ترین احساسات و عواطف را بیان می‌کند و هرگز خود را در حصار یک حس و کلام نمی‌بیند. و، چون تازه دلدادگان، در مناظرات و سوال و جواب‌ها، شیدایی و شیوایی خود را دارد که شاید یکی از برجسته‌ترین ویژگی هایش باشد
اغلب نغمات طوایف و ایلات و عشایر در زمینه این دستگاه است. آواز شور از جذبه و لطف خاصی برخوردار است که بسیار شاعرانه و دلفریب است. آواز شور ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارد که بیانگر تصوف و عرفان ایرانی است.
- آواز یا نغمه ابوعطا: ابوعطا آوازی است که بین عامه مردم رواج فراوان دارد و از لطافت و زیبایی خاصی برخوردار است.
- آواز یا نغمه بیات ترک
این آواز حالت یکنواختی دارد. آواز بیات ترک علیرغم نامش صددرصد ایرانی است؛ بیات ترک را پیش از این بیات زند می‌خوانده اند.
آواز یا نغمه افشاری
افشاری، آواز متاثر کننده و دردناک است که سخن از درد و اندوه درونی دارد.
آواز یا نغمه دشتی
دشتی از زیباترین متعلقات مقام شور به حساب می‌آید که آن را آواز چوپانی نامیده اند. این آواز با آن که غم انگیز و دردناک است؛ در عین حال بسیار لطیف و ظریف است. احتمالا اصل این نوع آواز متعلق به چوپان ناحیه دشتستان واقع در استان بوشهر است.
ممنون بيشتر از اين مطالب بذار به همراه موسيقي