‌گیرشمن ‌ایران‌شناس‌؛ «خائن است یا خادم»؟!

در ادامه یادداشت‌های هفتگی در قالب مجموعه «هویت ایرانی» بود که چند روزی پیش نوشتار «شهر سوخته» را خدمتتان ارائه کردیم. در این نوشتار در سایت «تابناک با تو» می‌کوشیم تا طبق معمول از زوایای گوناگون بدون قضاوت و ارزش‌گذاری، نگاهی کوتاه به زندگی علمی و پژوهشی ایران‌شناسی غیر ایرانی و مشهور در تاریخ معاصر بپردازیم‌. البته ذکر این مهم لازم است که اسناد و منابع ‌کامل اطلاعات منابع کتاب‌شناسی این ‌نوشتار نزد سایت محفوظ است.
 
به گزارش «تابناک با تو»، رومن گیرشمن (1895-1979) ایران شناس و باستان شناس مشهور فرانسوی در اوکراین به دنیا آمد و در جوانی به فرانسه نقل مکان کرد.

او تحصیلات خود را در دانشگاه سوربن پاریس و مدرسه لوور به پایان رساند و از سال 1930 همراه هیأت باستان شناسان فرانسوی در تلو، واقع در ‌عراق به کاوش پرداخت. پس از چند سال در مقام ریاست هیأتی باستان شناس به ایران آمد و در مناطق گوناگون ایران به حفاری و کاوش پرداخت‌.

گریشمن در حقیقت نماینده نسل پنجم از باستان شناسان فرانسوی است که از سال 1310 شمسی به بعد در مناطقی باستانی مانند تپه کیان نهاوند، تپه سیلک کاشان، اسد آباد همدان و بیشابور کازرون کاوش‌های علمی فراوان انجام داد.

نکته قابل توجه که ارزش کاوش‌های بزرگ او را دوچندان می‌کند این است که پیش از حضور او در ایران، تنها حفاری‌های بسیار محدودی در نقاطی مانند تورنک تپه، تپه حصار و شوش صورت گرفته بود و کاوش‌های علمی گیرشمن سرآغازی برای شروع حفاری‌های بزرگ و کاوش‌های قاعده مند در ایران شد.

گریشمن در 1931 با همکاری دکتر کونتینو در تپه کیان نهاوند به حفاری پرداخت. در همان سال به کاوش‌هایی در تپه‌های اسد آباد همدان دست زد. در سال‌های 1933، 1934 و 1937 حفریات تپه سیلک کاشان زیر نظر او انجام شد. در سال های 1935، 1936، 1938، 1940 و 1941 کاوش‌هایی دامنه داری را در شهر بیشابور کازرون، شهر باستانی دوره ساسانی، انجام داد. در سال 1941 به عنوان رئیس هیأت حفاری فرانسوی در شمال کابل افغانستان برگزیده شد. گیرشمن سال‌های 45-1944 را با انجمن باستان شناسی فرانسه در مصر همکاری کرد و در سال 1946 به ‌ریاست هیأت باستان شناسی فرانسوی در ایران منصوب شد و کاوش‌های بزرگی را در شوش، خارک، مسجد سلیمان انجام داد. از مهم‌ترین اکتشافات گریشمن کشف معبد و شهر ایلامی ‌چغازنبیل در خوزستان بود.



گمانه زنی‌های علمی گیرشمن در تپه حصار دامغان و نواحی شرقی و شمال شرقی این شهر در سال 1319 شمسی و پس از آن، اطلاعات علمی فراوانی را در رابطه با تمدن اولیه آریایی‌ها و سهم آن‌ها در گسترش فرهنگ و تمدن جهانی ارائه می‌کند.

رومن گیرشمن نخستین شخصی است که بحث مهاجرت آریایی‌ها را به شکل سیستماتیک بررسی ‌‌و نظریاتش را بر پایه یافته‌های باستان شناس ارائه و طرحی هدفمند با مسیر مشخص درباره آریایی‌ها مطرح می‌کند و در انجام این مهم از منابع علمی و پژوهشی روس‌ها بیشترین بهره را می‌برد. در آن زمان روس‌ها در آسیای مرکزی فعالیت علمی فراوانی کرده بودند و گیرشمن با شناختی که از ‌بان روسی و پیرو آن تحقیقات آن‌ها داشت، به جمع آوری و یکپارچه کردن آن‌ها پرداخت و با توجه به کشفیات و حفاری‌های خود؛ دیدگاه‌هایش را ‌بیان کرد.

پس از پایان جنگ جهانی دوم و به پایان رسیدن مأموریت ریاست هیأت علمی شوش، گیرشمن ریاست حفاری این هیأت را به دست گرفت. او در یادداشت‌هایش شرحی مفصل از معماری شوش و آداب و رسوم و چگونگی زندگی مردم آن روزگار کهن ارائه می‌دهد و می‌نویسد: «‌با تلاش و پشتکار در ‌20 سال، ریشه سی قرن تاریخ شوش را به دست آورده ایم».

گریشمن در سال 1949 به همراه کاروانی در کوه‌های بختیاری سفر کرد و در این سفر موفق به کشف گورستانی متعلق به عهد سنگ جدید (نوسنگی) شد.

یکی از نکات مهمی که درباره چگونگی عملکرد گریشمن در ایران جلب نظر می‌کند، احساس دوگانه ای است که پس از بررسی کارنامه کاری او در ایران، برای هر پژوهشگری، به وجود می‌آید؛ احساسی که از یک سو آکنده از سپاسگزاری و قدرشناسی است و از سوی دیگر، ناخرسندی و خشم را به همراه دارد. مسلما خدمات بی شماری که گریشمن در ‌فعالیت‌های علمی خود در ایران انجام داده است، بسیاری از زوایای پوشیده فرهنگ و تمدن ایران را برای جهانیان آشکار ساخت.

اگر منصفانه قضاوت کنیم، خواهیم دید که گریشمن با کشفیات و کاوش‌های ارزنده خود گام‌هایی بنیادین در راه اعتلای مقام تاریخی ایران زمین در محافل آکادمیک بین المللی بر‌داشته است. از سوی دیگر، اتهام‌های فراوان مبنی بر تلاش‌های این ایران شناس مشهور برای انتقال بسیاری از آثار کشف شده به خارج از کشور، چهره دیگری از او را نمایان می‌سازد که جایگاه اخلاقی او را متزلزل می‌سازد.

در دورانی که گریشمن در خوزستان مشغول به کاوش بود، دکتر عزت الله نگهبان، باستان شناس فقید ایرانی، به همراه گروهی از دانشجویان باستان شناسی از خوزستان بازدید کردند. در این سفر گریشمن که در محافل علمی و حتی سیاسی آن روزگار ایران، برای خود اسم و رسمی پیدا کرده بود، به ایراد توضیحات مفصلی از مراحل گوناگون حفاری و کاوش‌های خود برای دانشجویان پرداخت. در پایان این جلسه یکی از دانشجویان علت حضور نداشتن نماینده ایرانی اداره کل باستان شناسی را جویا شد.

شایان ذکر است که طبق قوانین حضور نماینده ایرانی به همراه هیأت حفاری خارجی، برای ثبت کشفیات الزامی بوده است. پروفسور گریشمن با لبخندی کنایه دار پاسخ داد که ما با بازرس اداره باستان شناسی قرار خاصی داریم! بازرس اداره باستان شناسی در تهران می‌ماند و فوق العاده مأموریت می‌گیرد و ما نیز اینجا آزادانه هر کار بخواهیم انجام می‌دهیم. چند سال پس از این پاسخ دردناک، دکتر نگهبان به معاونت اداره کل باستان شناسی برگزیده شد. گریشمن در همین دوران برای ادامه عملیات حفاری در شوش از فرانسه به ایران بازگشته بود. او به اداره باستان شناسی رفت و قصد خود را از بازگشت به ایران بیان ‌و درخواست کرد که همانند گذشته بازرسی برای منطقه حفاری و کاوش از سوی آن اداره معرفی شود؛ البته بسیار امیدوار بود تا همان کارمند پیشین انتخاب شود.

اما بر خلاف انتظار او دکتر نگهبان که از او با نام پدر باستان شناسی ایران یاد می‌شود، پاسخ دردناک گریشمن را در سفر به خوزستان به خوبی در یاد داشت. نگهبان مردی جدی و وظیفه شناس به نام نفیسی را به عنوان بازرس برگزید و سفارش‌های لازم را به او گوشزد کرد. گیرشمن با بازرس جدید درگیر شد و به هر حیله و ترفندی متوسل شد تا او را از سر راه بردارد. نفیسی با دقت اشیای کشف شده را فهرست برداری می‌کرد و حتی در گزارشی به تهران از وجود مقدار زیادی اشیای عتیقه و آثار باستانی در محل استقرار هیأت فرانسوی در شوش خبر داد. این اشیا مربوط به کشفیات پیشین بود و ثبت هم نشده بودند. در میان این اشیا، گچ بری‌های کشف شده از جزیره خارک هم دیده می‌شدند. گریشمن که در برکناری بازرس مذکور ناکام مانده بود، نامه ای به وزیر فرهنگ نوشت و خواستار مبلغ هنگفتی برای هزینه‌های صرف شده در حفاری‌های جزیره خارک شد. اما پس از تحقیقات مشخص شد که تمامی مخارج آن حفاری‌ها را شرکت نفت عهده دار بوده است. افزون بر این موارد‌ درباره حفاری‌های گیرشمن در خارک نیز ابهامات فراوانی وجود دارد.

گریشمن آثار فراوانی در زمینه‌های گوناگون شرق شناسی با توجه ویژه به ایران و افغانستان در موضوعات باستان شناسی، تاریخ، سکه شناسی و کتیبه‌ها تالیف کرده است. از آن جمله اند: حفریات تپه گیان نزدیک نهاوند(1935)، حفریات سیلک(1938)، بگرام، تتبعات باستان شناسی و تاریخی درباب کوشان(1946)، ایران از آغاز تا اسلام(1951)، هنر ایران در دو جلد، چغازنبیل در 4 جلد و همچنین انتشار مجله مطالعات ایران باستان. شایان ذکر است که هیأت حفاری شوش که گریشمن عضو ارشد آن بود، نتیجه پژوهش‌های خود را در 36 جلد کتاب به نام خاطرات هیأت باستان شناسی فرانسوی در شوش به زبان فرانسه منتشر کرد. هر یک از این آثار در نوع خود کم نظیر ‌و اغلب آن‌ها همچنان، پس از گذشت دهه‌ها، از منابع و مراجع اصلی باستان شناسان و ایران شناسان برای پژوهش هستند.

از مهمترین آثار گریشمن که خوشبختانه سال‌ها پیش به اهتمام استاد محمد معین به فارسی ترجمه شده است، کتاب گرانقدر ایران از آغاز تا اسلام است. به قول دکتر احسان یار شاطر، گریشمن با نگارش این کتاب در راه نرفته ای قدم گذاشت و از عهده آن به خوبی برآمد. در حالی که هنوز هم عده بسیاری آغاز زندگی اجتماعی در ایران را با نام آریایی‌ها می‌شناسند، این کتاب بر مبنای یافته‌های باستان شناسی قدمت هویت ایرانی را تا ده هزار سال پیش به عقب برده است. این اثر ویژگی‌های مهم دیگری نیز دارد که از آن جمله است: ارائه چگونگی استمرار تاریخ و فرهنگ ایران به بهترین شیوه ممکن، ارائه بیش از 100 طرح و تصویر متناسب با موضوعات مورد بحث، ارائه هوشمندانه نقشه ایران در هر دوره که کمک شایان توجهی در فهم نکات مورد مطرح ‌در کتاب دارد، تناسب فصل‌های کتاب که نشانه هنر نویسندگی گریشمن است.

از دیگر ویژگی‌های این اثر این است که نگارنده تنها به ذکر پادشاهان و جنگ‌های آن‌ها قناعت نکرده ‌و در هر فصل به مسائل گوناگونی مانند ادیان، هنر، ادبیات، علوم و زندگی سیاسی و اجتماعی و اقتصادی آن روزگار پرداخته و درباره آن‌ها گفت‌وگو می‌کند. در این اثر تحقیقات باستان شناسی و روایات و پژوهش‌های تاریخی در کنار یکدیگر نقل شده است. موضوع مهم دیگری که در این اثر به چشم می‌خورد، حس احترام و اعجابی است که گریشمن در جای جای کتاب خود نسبت به استعداد و نبوغ قوم ایرانی ابراز می‌کند، بدون آنکه از ذکر نقاط ضعف خودداری کند. در این اثر مؤلف سرگذشت بیست هزار ساله ایران را در کتابی کم حجم گنجانده است.

رومن گریشمن ایران شناسی بزرگ بود که انجمن‌های گوناگون علمی و فرهنگی به پاس زحماتش بارها از او تجلیل کردند. اگر بتوان به برخی اعمال خلاف قانون وی درباره میراث فرهنگی ایران با دیده اغماض و چشم پوشی نگریست، او در زمره بزرگترین ایران شناسانی قرار می‌گیرد که خدمات کم نظیری در راه شناسایی فرهنگ و تمدن ایران به جهانیان انجام داده است.

اشکان تقی پور، کارشناس ارشد فرهنگ و زبان‌های باستانی ایران؛ مؤلف و مدرس دانشگاه

منابع
1. ایران از آغاز تا اسلام، ر. گیرشمن، ترجمه محمد معین.
2. اسناد هیأت‌های باستان شناسی در ایران، به کوشش مرضیه زدانی.
3. ایران باستان به روایت گریشمن،‌ مسعود جوادیان
4. شمه ای از پیشینه امور باستان شناسی در ایران، بررسی‌های تاریخی
5. پیوند تاریخ و باستان شناسی، عباس علیزاده