اختصاصی تابناک باتو ــ گزارش تاریخی از دانشمند شهیر جهان اسلام، «ابوریحان بیرونی» (م.۴۴۰ق.) در دست است که در کتاب پر ارج خود به نام «آثار الباقیه»، ذیل یکی از روزهای «ماه بهمن»، آن را چنین قید کرده و گزارش نموده است؛
«و اليوم الثانى و العشرون [منه] و هو «باذ روز»، يسمّى بهذا الاسم؛ و يستعمل فيه بقمّ و نواحيها رسوم، تشبه رسوم الأعياد، من شرب و لهو؛ كما يفعل باصفهان ايّام النوروز، من اقامة السّوق و التّعييد؛ و يسمّى ذلك باصفهان «كژين» (گزين)، الاّ أنّ «باذ روز» يوم واحد، و كژين (گزين) يكون أسبوعا». » [۱]
(روز ۲۲ [بهمن]، «باد روز» است که به این نام خوانده می شود و در شهر «قم» و اطراف آن رسم هایی در این رابطه معمول است. مراسم هایی شامل «نوشیدن» و «خوشگذرانی» که مانند رسم و رسوم ایام «عید» است؛ چنان که در شهر «اصفهان» نیز در «ایام نوروز»، بازار برپا و عید برگزار می کنند و به آن در اصفهان «کژین» (گزین) گویند جز آن که باد روز یک روز و کژین (گزین) یک هفته به طول می انجامد.)
بحث
۱-با توجه به سال وفات ابوریحان بیرونی دریافت می شود در قرن پنجم، «جشن ۲۲ بهمنِ باد روز»، در شهر مقدس قم انجام می شده است و آن قدر شهر قم در این زمینه شاخص بوده است که ابوریحان، آن را از دیگر شهر های ایران زمین در زمینۀ برپایی و برگزاری این جشن، متمایز نموده است.
۲-الان در ظاهر اثری از این جشن در قم و روستاهای اطراف آن باقی نمانده، مثل خیلی از آداب و رسوم پیش از اسلام که به دلایل مختلف، نابود شده است و مشخص نیست دقیقاً شعلۀ شمع این جشن در چه زمانی به خاموشی گراییده است!
۳-ایرانیان پیش از اسلام برای هر روز ماه، نام خاصی در نظر داشتند و روز بیست و دوم هر ماه را روز «باد» می نامیدند ولی از ظاهر پیدا است که «جشن باد روزِ ۲۲ بهمن»، روز ویژه تری در نزد آنان در پیش و پس از اسلام بوده است.
۴-یکی از ستاره شناسان پارسی زبان در قرن پنجم هجری به نام «شَهمَردان» و صاحب کتاب «روضه المنجمین» که اثر خویش را به سال ۴۵۵ هجری نگاشته، در خصوص «باد روز» نوشته است: «باذبره (باد بره): باذ روز (باد روز) از بهمن‌ماه بوذ (بود) و چنين گويند كى (که) هفت سال به «ايران شهر» (سرزمین ایران) باذ (باد) نيامذ (نیامد) پس اين روز شبانى پيش «كسرى» (انوشیروان ساسانی) آمذ (آمد) و مژده داذ (داد) كى (که) دوش (دیشب) چندانى باذ (باد) آمذى (آمدی)كى (که) موى بر پشت گوسفند بجنبيذ (حرکت کرد) پس آن روز [مردمان] نشاط و خرّمى كردند و از بهر پرندگان دانه فِشاندند.» [۲]
۵-به روایتی که شهمردان آورده است نمی توان به هیچ وجه اعتماد نمود زیرا راهی برای اثبات آن نیست. احتمالاً جشن و عید ۲۲ بهمنِ باد روز در شهر قم و نواحی اطراف آن، در تکریم خدا و ایزد باد بوده است که اکنون از نظر دین ما نوعی «شِرک» و نوعی انحراف عقیدتی محسوب می شود؛ مگر این که از خوف برخی تخفیف بدهیم و بگوییم در اهمیت و پاسداشت نقش باد در طبیعت بوده است.
۶-لازم به ذکر است که شهری باستانی و کهن به نام «باد» در ۱۸۰کیلومتری قم اکنون دایر است که در دوران «پهلوی دوم»، نامش به «بادرود» تغییر یافت و هنوز نیز در گویش محلی مردمان آن جا خودشان را «بادی» می خوانند و دور نیست نام کهن آن بازتابی از تفکر همین مردمان پیش از اسلام و بحث تکریم باد در عقیدۀ آنان بوده است.
پی نوشت
[۱]آثار الباقیه، ص۲۸۳
[۲]روضه المنجمین، ص۴۵
دکتر سید مرتضی میرسراجی، مدرس دانشگاه
بیشتر زرتشتی بودند و ایزد باد را تقدیس می کردند