گنبد دیگر حضرت معصومه (س) چه شد؟

اختصاصی تابناک باتو ــ خیلی ها شاید ندانند در قدیم، حرم حضرت معصومه (س) در شهر «قم»، مانند حرم «کاظمین» در بغداد و حرم «عسکریین» در سامراء، یا حرم «طفلان مسلم» در نزدیکی کربلا، «دو گنبد» داشته است. تصاویر حرم های یاد شدۀ دو گنبدی را به ترتیبی که یاد شد در زیر مشاهده می نمایید؛

حالا سوال این است که چرا در قدیم حرم حضرت معصومه (س) دو گنبد داشته است؟ و چرا الان، یکی از گنبدها نیست؟

پاسخ این است که در کنار و همراه حضرت معصومه (س)، امامزادگان و افراد دیگری در سرداب (زیر زمین) یا نزدیک مقبرۀ آن بانو، بعدها مدفون شده اند از جملۀ آن ها، دو بانو و دو امامزادۀ واجب التعظیم، یعنی حضرات «اُمّ محمد» و «مَیمونَه» (سلام الله علیهما)، هر دو نوۀ امام جواد (ع) می باشند.

«حسن بن محمد قمی» از دانشمندان عمدتاً تاریخ و مختصراً حدیث نگار شیعه در کتاب «تاریخ قم» (کتاب قم) که به سال ۳۷۸ هجری (۱۰۶۷سال پیش به تاریخ امروز) آن را نگاشته، در این رابطه آورده است: «...«مَيمونَه دختر موسى» وفات يافت او را به مقبرۀ «بابُلان» دفن كردند و اين قُبّه (گنبد) كه به قبۀ فاطمه عليها السلام (یعنی حضرت معصومه) مُلاصِق (چسبیده) است بر سر تُربت (مزار) او بنا كردند.» [۱]

البته صاحب کتاب تاریخ قم در صفحات پیشین، این موضوع را چنین گزارش داده است: «و چون پس از وفات «فاطمه» (حضرت معصومه)، «اُمّ محمد دختر موسى رضائيه (از نسل امام رضا علیه السلام)» وفات يافت او را در جنب قبر «فاطمه» (یعنی حضرت معصومه) دفن كردند و پس ازو خواهر او «مَيمونَه ابنة (دختر) الرضائيه» و او را نيز هم آنجا دفن كردند و قُبّه (گنبد) بر سر تربت ايشان بِنهادند؛ مُتصل (چسبیده) به قُبۀ (گنبد) فاطمه عليها السلام (حضرت معصومه).» [۲]

صاحب کتاب تاریخ قم، بعد از یادکرد این مطلب، سپس مدفونان تحت دو قُبه را بر می شمرد و شش قبر را در زیر دو گنبد با ذکر نام مدفونان بیان می نماید. [۳]

بحث

۱-اصل کتاب تاریخ قم (کتاب قم) به زبان عربی و مفصل بوده است که اکنون در دسترس نیست و متنی که از نظر گذشت در واقع ترجمۀ بخش هایی اندک از آن به زبان پارسی در اوایل قرن نهم هجری است.

۲-«بابُلان» نام موضعی در نزدیکی «رودخانۀ قم» و در آن ایام، خارج از شهر قم قرار داشته است که حضرت معصومه (س) را پس از رحلت در آنجا به خاک می سپارند و بعدها آن موضوع که احتمالاً باغی بوده به مقبره یا قبرستان بابُلان، معروف و مشهور می شود ولی اکنون چنین نامی در عصر ما بین مردم قم مصطلح نیست.

۳-«مَیمونَه» که اینجا در اولین گزاره از کتاب تاریخ قم، «دختر موسی» معرفی شده و از ظاهر الفاظ فهمیده می شود که سازۀ گنبد، اختصاصاً برای او بنا شده و آنگاه به گنبد حضرت فاطمۀ معصومه (س) مُلاصق و متصل شده است؛ در اصل دختر امام موسی بن جعفر (ع) و خواهر حضرت معصومه (س) نیست؛ بلکه دختر «موسی مُبَرقَع»، پسر امام جواد (ع) است. یعنی این بانوی گرانقدر، نوۀ امام جواد (ع) و نتیجۀ امام رضا (ع) بوده است.

۴-از شرح احوال مَیمونه دختر جناب موسی مُبرقع، اطلاعات چندانی در دست نیست. دور نیست بانوی محتشم و جلیلی بوده است که مردمان قم، به حسب شرافت و کرامت وی، قُبه و گنبدی ویژه و مجزا و چسبیده به گنبد حرم بی بی حضرت فاطمۀ معصومه (س) برای او نیز بنا کرده بودند.

۵-از دومین گزارۀ کتاب تاریخ قم که در بالا نقل نمودیم این نکته نیز استنباط می شود که خواهر میمونه، یعنی «اُمّ محمد»، زودتر از او وفات یافته و پیشتر از وی در جوار نورانی حضرت فاطمۀ معصومه (س) مدفون شده است. ظاهراً قُبه ای که ملاصق و چسبیده به گنبد و قبۀ حضرت معصومه (س) بوده است بعد از وفات میمونه بر قبر این دو خواهر بنا شده است. این که چرا به محض وفات اُم محمد، گنبدی بر مزار او در نظر نگرفتند بر ما نامعلوم است. یا انگیزه ای برای ایجاد قبه و گنبد تا قبل از وفات مَیمونه نداشتند یا دلیل اصلی در عدم ایجاد قبه بعد از مرگ اُم محمد، فاصلۀ اندک وفات این دو خواهر با هم بوده است یا آن که شخصیت میمونه در بین دختران جناب موسی مبرقع، چنان ممتاز و تابناک بوده که همین امر باعث شده است که بعد از وفاتش، گنبدی اختصاصی بر سر مزارش بنا کنند و بدین ترتیب، این گنبد متعلق به میمونه، مزار ام محمد، خواهر وی را نیز شامل شده است.

۶-به عنوان کار فرهنگی و معنوی پسندیده است نام دیگر امامزادگان زن و مردِ مدفون در حرم حضرت فاطمۀ معصومه (س) به شکلی واضح و نمایان برای عموم مردم نمایش داده شود و مردمان زائر، آنان را نیز با آداب مخصوص مشتاقانه و عارفانه زیارت کنند و به وجود مقدس آنان نیز متوسل شوند. کسانی که حتی خیلی از مردم قم آن ها را نمی شناسند و از وجود مزار مبارکشان در جوار بی بی فاطمۀ معصومه (س) بی خبرند!

۷-از گزارۀ تاریخی که در کتاب تاریخ قم ثبت شده است چنین استفاده می شود که در قرن چهارم هجری و زمان تألیف کتاب، حدود ۱۰۶۷ سال پیش، یا دور نیست حتی در اوایل قرن نهم هجری قمری، زمان ترجمۀ کتاب مزبور، این حرم با شکوه، دارای دو گنبد به هم چسبیده بوده است.

۸-در حال حاضر، اگر به عنوان کاری فرهنگی و معنوی، دو گنبد مانند هزار سال پیش، بر فراز حرم به گونه ای تعبیه و بنیان شود که نمودار مزار مطهر حضرت اُم محمد و حضرت مَیمونَه نوۀ گرامی امام جواد (ع) و دیگر مُخدّرات اهل بیت (ع) و امامزادگان مجاور حرم مطهر حضرت فاطمۀ معصومه (س) باشد؛ بعید نیست شائبه ای ایجاد شود و برخی بیمار دلان و مُغرضان، این عمل را از اختراعات و ابداعات «جمهوری اسلامی» و «روحانیت معزز» بدانند و اصل و اهمیت قضیه و هدف اصلی از تکریم این بزرگواران با این اقدام، تحت الشعاع قرار گیرد.

پی نوشت

[۱]تاریخ قم، ص۵۸۴
[۲]همان، ص۵۷۰
[۳]همان، ص۵۷۰
دکتر سید مرتضی میرسراجی، مدرس دانشگاه