هویت جنسیتی به احساس مذکر یا مؤنث بودن فرد اطلاق می‌شود که اغلب با فیزیولوژی جسمی فرد تناظر دارد.
نارضایتی جنسی، عدم رضایت خود از جنسیت تخصیص یافته و تمایل به داشتن بدن جنس مخالف است و یا اینکه شخص تمایل دارد به لحاظ اجتماعی در نقش یکی از اعضای جنس مخالف شناخته شود، شخصی که دچار این عارضه است، در درونش ناهماهنگی میان جنسیت ابراز شده و جنسیت تخصیص‌یافته احساس می‌کند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سجاد بیگی، کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی قم و رابط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی و کاربردی چهارمحال‌وبختیاری در گفت‌وگو با ایسنا، با اشاره به اینکه امروزه بررسی مسئله «تغییر جنسیت» نه تنها از منظر پزشکی بلکه از حیث فقهی نیز حائز اهمیت است، اظهار کرد: یکی از علل اهمیت بحث فوق، پرسش‌های فراوانی است که همواره درباره تغییر جنسـیت مطرح می‌شود. تقریباً تمامی مراجع تقلید معاصر، در استفتائات خود به اظهار نظر در خصوص مباحث فقهی و شرعی ناظر بر تغییر جنسیت پرداخته اند.
وی ادامه داد: امام خمینی(ره) نخستین فقیهی بودند که با نگارش کتاب فتوائی تحریرالوسیله و انتشار آن در سال ۱۳۴۷، این موضوع را به دایره مباحث فقهی و متن کتاب‌های فتوائی وارد کردند.
بیگی با تصریح بر اینکه انسان از حیث جنسیت در واقع یا مرد است یا زن، گفت: در فقه اسلامی علاوه بر این دو، عنوان سومی نیز در احکام قرار گرفته است که به آن جنسیت «خنثی» گفته می‌شود و بر دو قسم خنثی مشکل و غیرمشکل تقسیم می‌شود. از آنجا که اخیراً امکان تغییر جنسیت با پیشرفت علم پزشکی فراهم شده این مسئله در فهرست موضوعات مستحدثه قرار می‌گیرد؛ یعنی در زمره مسائلی که در فقه اسلامی، حکم شرعی درباره آنان وجود نداشته است.
این کارشناس مسائل دینی با طرح این پرسش که از نظر فقهی چه تعریف یا ملاکی برای جنس مذکر یا جنس مؤنث وجود دارد؟ توضیح داد: ملاک در جنسیت واقعی افراد از جهت مذکر یا مؤنث بودن، نوع اندام‌های تناسلی آنان است، کسی که آلت تناسلی حقیقی مردانه و بیضه‌های طبیعی دارد، مرد و کسی که مَهبل و رحم و تخمدان طبیعی دارد، زن است، هرچند به علتی آن را برداشته یا از بین رفته باشد.
رابط نهاد نمایندگی مقام معظم رهبری در دانشگاه علمی و کاربردی چهارمحال‌وبختیاری با تأکید بر اینکه درباره تغییر جنسیت به‌صورت کلی نمی‌توان گفت جایز است یا خیر و باید مصادیق آن تفکیک شود، بیان کرد: برخی فقهای شیعه قائل به جواز و عده بیشتری از فقها معتقد به عدم جواز هستند، تغییر جنسیت چند صورت است که حکم شرعی هرکدام طبق نظر مراجع تقلید بیان می‌شود.
کارشناس مرکز ملی پاسخ‌گویی به سؤالات دینی با طرح پرسشی مبنی بر حکم عمل جراحی تغییر جنسیت در مورد افرادی که به صورت عادی مرد یا زن بودنشان مشخص است، گفت: بر طبق فتوای مراجع معظم تقلید، کسی که جنسیتش محرز است، تغییر جنسیت برای او جایز نیست؛ یعنی فردی که از نظر فیزیک بدنی مرد یا زن بودنش کاملاً مشخص است اما در عمل جراحی ابتدا عقیم دائم شود و بعد فقط به‌صورت ظاهری به شکل جنس مخالف درآید، در حالی‌که به اذعان متخصصان هیچ تغییر جنسیت حقیقی اتفاق نیفتاده است، دچار کار حرام شده و شرعاً جایز نیست.
بیگی ادامه داد: سؤال دیگری که دراین زمینه مطرح است اینکه اگر شخصی واقعیت جنسی او معلوم نباشد حکم عمل کردن و مشخص شدن جنس وی چه حکمی دارد؟ بر طبق نظر مقام معظم رهبری، تغییر جنسیت جایز نیست، مگر آنکه از راه‌های علمی و عرفی اطمینان‌آور، ثابت شود که اعضا و اندام ظاهری مخالف جنسیت واقعی است، در این صورت اقدام به تبدیل و تطبیق اعضای ظاهری با جنسیت واقعی فی‌نفسه جایز است.
وی تصریح کرد: بر طبق نظر آیت‌الله مکارم، ظاهر ساختن جنسیت واقعی در افراد دو جنسی که یک جنس آنها غلبه دارد اشکالی ندارد بلکه واجب است. البته باید از مقدمات مشروع استفاده شود یعنی نظر و لمس حرام در آن نباشد مگر اینکه به حد ضرورت برسد، با اینحال تغییر جنسیت صوری و کاذب جایز نیست.
بیگی بیان کرد: مقام معظم رهبری در خصوص مواردی که فرد در ظاهر مذکر است اما از جهات روحی و روانی ویژگی‌های جنس مؤنث را داشته و تمایلات جنسی زنانه در او به‌طور کامل وجود دارد و اگر مبادرت به تغییر جنسیت نکند به فساد می‌افتد، قائلند که تغییر جنسیت جایز نیست مگر در صورتی که از راه‌های علمی و عرفی اطمینان‌آور ثابت شود که شخص متقاضی تبدیل جنسیت، متعلق به جنس مخالف است که در این صورت عمل تبدیل جنسیت او با رعایت احکام ثانوی مثل لمس و نگاه به عورت نامحرم، جایز است.
این کارشناس مسائل دینی ادامه داد: همچنین در صورتی که تعلق فرد به جنس مخالف ثابت نشود ولی خلاف آن هم ثابت نشود و این شخص در وضیعت اضطرار شدید روحی قرار داشته باشد، جواز عمل مزبور بعید نیست.
حکم تعیین جنسیت جنین
بیگی در خصوص حکم تغییر جنسیت جنین، توضیح داد: در این زمینه مراجع تقلید می فرمایند چنانچه تعیین جنسیت جنین از طریق رژیم غذایی باشد اشکالی ندارد ولی اگر از طریق اصلاح ژنتیکی بر روی نطفه صورت گیرد چنانچه ضرورت مهمی نباشد جایز نیست و اگر ضرورت مهمی داشته باشد در صورتی که نطفه مشروع را در آزمایشگاه رشد دهند و زمانی‌که جنسیت آن مشخص شد به رحم مادر منتقل کنند و از نطفه مرد بیگانه استفاده نکنند، اشکالی ندارد.
این مدرس حوزه و دانشگاه وظیفه پزشک نسبت به تقاضای تغییر جنسیت را نیز یادآور شد و گفت: اگر مطرح شود به‌عنوان مثال دختری از کودکی لباس مردانه می‌پوشیده و اکنون که بزرگ شده خود را مرد می‌داند و با استفاده از داروهای شیمیایی حالت مردانه در خود ایجاد کرده و با مراجعه به پزشک، در خواست تغییر جنسیت کرده است، آیا پزشک مجاز به تغییر جنسیت است؟ پاسخ این است که بر طبق نظر مراجع تقلید تغییر جنسیت اگر صوری باشد، جایز نیست و اگر واقعی باشد که در مورد افراد دوجنسی واقع می‌شود، به‌عنوان درمان و ظاهر شدن جنسیت واقعی جایز و گاه واجب است.
وی تأکید کرد: شخص بعد از تغییر جنسیت از نظر احکام لازم است حکم عنوان جدید را رعایت کند و در این جهت فرق نمی‌کند که اصل تغییر و یا اصلاح را جایز بدانیم یا خیر. بنابراین، اگر خنثی چه مشکل و چه غیرمشکل به مرد واقعی و یا زن واقعی تبدیل شده باشد لازم است تمامی احکام و دستورات فقهی را در عنوان جدید رعایت کند.
بیگی در پایان بیان کرد: بر فرد با جنسیت خنثی واجب است خود را از مرد بپوشاند و مرد نمی‌‌تواند به بدن او جز مواضع استثنا شده، مانند صورت و کف دست نگاه کند، چنان‌که وی نیز نمی‌‌تواند به مرد نگاه کند. همچنین واجب است خود را از زن بپوشاند، چنان که زن نیز نمی‌‌تواند به بدن او جز مواضع استثنا شده نگاه کند، همان‌گونه که خنثی نیز نمی‌‌تواند به بدن زن جز آنچه استثنا شده نگاه کند.
علت‌های نارضایتی جنسیتی
همچنین پیش از این مسعود نیک‌فرجام متخصص اعصاب و روان و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد در خصوص اصطلاح رایج افراد «ترنس»، بازتعریفی ارائه داد و گفت: اصطلاح تراجنسیتی (transgender) یک اصطلاح کلی است که شخص با جنسیتی متفاوت از جنسیت بدو تولد، همانندسازی کرده است، که گاهی به عنوان جنسیت تعیین شده نامیده می‌شود.
دانشیار دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد به گروه‌های متنوع اشخاص تراجنسیتی اشاره کرد و گفت: این اشخاص، اقسام متنوعی دارند؛ گروه اول افرادی هستند که می‌خواهند بدن جنس مخالف را داشته باشند که از آنها به‌عنوان دگرجنس‌پندار یا (transsexual) یاد می‌شود. گروه دوم افرادی هستند که احساس می‌کنند بین دو جنس قرار دارند یعنی یا هر دو جنسیت را دارا هستند یا هیچ‌یک از دوجنسیت را ندارند. گروه سوم کسانی هستند که می‌خواهند لباس‌هایی را بپوشند که به‌طور سنتی متعلق به جنس مقابل است اما همان هویتی را دارند که مطابق جنسیت بدو تولدشان است.
این عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی در خصوص باور عمومی مبنی بر اینکه افرد تراجنسیتی برای تغییر جنس خود، متوسل به دست‌کاری جسمی می‌شوند، تأکید کرد: برخلاف باور عمومی جامعه، اکثر افراد تراجنسیتی جراحی تناسلی ندارند و حتی برخی تمایل به این کار نداشته و برخی توانایی پرداخت هزینه‌های بالای درمان ندارند.
نیک‌فرجام با بیان اینکه ممکن است نارضایتی جنسیتی دامنگیر کودکانمان شود، گفت: نارضایتی جنسیتی در کودکان عبارت است از ناهم‌خوانی بین جنسیت ابراز شده و تعیین‌شده که این نارضایتی دارای علائم و خصوصیاتی است. از مهم‌ترین ملاک‌های آن تمایل کودک به داشتن جنس مقابل و اصرار به تعلق به جنس مقابل است؛ کودک در این حالت لباس‌های جنس مقابل را ترجیح می‌دهد، هم‌بازی‌های جنس مقابل برای خود انتخاب می‌کند، از اسباب‌بازی‌های جنس مقابل لذت می‌برد و در بازی‌ها، نقش جنس مقابل را به خود می‌گیرد.
نیک‌فرجام در خصوص علت‌های این اختلال گفت: هویت جنسیتی بیشتر حاصل حوادث پس از تولد است تا سازمان هورمونی فرد؛ علل ژنتیکی نارضایتی جنسیتی تحت مطالعه است اما هیچ ژن احتمالی در این زمینه شناسایی نشده است.
نیک‌فرجام در مورد شکل‌گیری هویت جنسیتی تصریح کرد: کودکان معمولاً هماهنگ با تربیت جنسیتی خود که همان جنسیت تعیین شده کودک است، هویت جنسیتی پیدا می‌کنند، هویت جنسیتی تحت تأثیر تعامل مزاج کودک و نگرش‌ها و ویژگی‌های والدین است.
این متخصص اعصاب و روان در خصوص نقش مادر در آگاهی‌بخشی هویت کودک، بیان کرد: روانکاوان چنین فرض کرده‌اند که کیفیت روابط مادر و کودک در نخستین سال‌های زندگی در تثبیت هویت جنسیتی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد و کودکانی که به‌طور طبیعی توسط مادر از هویت جنسی خود آگاه شده‌اند به این هویت خود افتخار می‌کنند زیرا به کودک با همان جنسیت خدادادی خودش بها داده شده است.
نیک‌فرجام تصریح کرد: مادرانی که رفتار خشن از خود بروز می‌دهند در ایجاد اختلال در هویت جنسیتی کودک مؤثر هستند، کودک با احساس سرخورده با این پیام مواجه می‌شود که اگر هویت جنسیتی طرف مقابل را داشت از ارزش بیشتری برخوردار بود.
ایسنا
