«تابناک با تو» - معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران ضمن تکذیب جدی مازوت سوزی در پایتخت، علت اصلی آلودگی هوای تهران را وارونگی دمای بی‌سابقه دانست و آن را یک پدیده کاملا طبیعی معرفی کرد.
معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران، با اشاره به پیش‌بینی پذیر بودن افزایش شاخص آلاینده‌ها بالای ۱۵۰ در فصل زمستان باتوجه به سال‌های گذشته گفت: «امسال با شرایط خاصی به جهت طولانی بودن وارونگی دما (اینورژن) مواجه هستیم.»
او ادعای برداشتن مقطعی پلمب نیروگاه‌هایی که قابلیت مازوت‌سوزی دارند را رد کرد و گفت در تهران تنها نیروگاه بعثت قابلیت استفاده از سوخت مازوت را دارد که از سال ۹۸ پلمب است و از زمان پلمب تاکنون هم مازوت سوزی نداشته‌ایم.
معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان تهران همچنین درباره سوخت پرگوگرد گفت: «در استان تهران سوخت استاندارد توزیع می‌شود، اما واقعیت این است که سوخت توزیع شده در کل کشور استاندارد نیست و بسیاری از خودرو‌های سنگین حمل بار و مواد اولیه که در بزرگراه آزادگان و کمربندی‌های اطراف تهران تردد می‌کنند، داخل تهران سوخت‌گیری انجام نمی‌دهند. بدین جهت آلایندگی آن‌ها در شرایط وارونگی دما می‌تواند به افزایش دی اکسید گوگرد نیز کمک کند.»
چرا هوای تهران دوباره آلوده شده است؟
وی علت اصلی آلودگی هوای تهران در سال جاری را طولانی شدن پدیده وارونگی دما (اینورژن) دانست و گفت این یک پدیده کاملا طبیعی است. او گفت: «در سال‌های گذشته تداوم اینورژن به این شکل نبوده است. به عنوان نمونه دو تا سه روز در چنین شرایطی بودیم و پس از سه روز ناپایداری جوی ایجاد می‌شد و از شرایط اینورژن خارج می‌شدیم. اما امسال در آذرماه ۱۴ روز متوالی پدیده وارونگی دما را داشتیم که بی‌سابقه بوده است و اکنون نیز در دی‌ماه در نهمین روز اینورژن قرار داریم.».
اما وارونگی دما چیست و چرا رخ می‌دهد؟
وارونگی دما چیست؟
وارونگی دما (Inversion) که گاه به اشتباه به آن وارونگی هوا نیز می‌گویند یک پدیده جوی است که به وضوح می‌توان آن را دید، چون مثل یک لحاف روی شهر را می‌پوشاند. اگر هنگام وقوع وارونگی دما از محدوده آلوده شهر خارج شوید می‌توانید از دور لایه‌ای کلفت و خاکستری از آلاینده‌ها را روی شهر ببینید. مرز بالایی این لایه معمولا یک خط صاف است که تشخیص آن را ساده می‌کند. بالاتر از این مرز هوا بسیار تمیز و روشن است. مثلا در تهران اگر در روز‌های وارونگی دما به کوه و به اندازه کافی بالا بروید مرز بالایی لایه آلودگی هوا را به‌روشنی تشخیص خواهید داد و از آن عبور خواهید کرد.
وارونگی دما دو نوع دارد؛ وارونگی سطحی و وارونگی دائمی. قبل از توضیح این دو، باید فیزیک انتقال حرارت را به یاد بیاوریم.
بر اساس پدیده همرفت (convection) هوای گرم بالا می‌رود و جای خود را به هوای سرد می‌دهد. هوای بالای یک منبع گرما مثلا بخاری پیوسته گرم می‌شود و رو به بالا حرکت می‌کند. علاوه بر این، هر چه از سطح زمین بالاتر برویم دما کم می‌شود. به همین دلیل است که معمولا قله کوه سردتر از پایین آن است. پس طبیعی است که نتیجه بگیریم همیشه جریان هوا از سطح زمین (هوای گرمتر) به سمت بالا (هوای سردتر) است. این حرکت عمودیِ رو به بالا معمولا ذرات آلاینده معلق در هوا را با خود به جو می‌برد و از سطح شهر دور می‌کند. اما هنگام وارونگی دما، هوای آسمان گرمتر از هوای سطح زمین شده و باعث مختل شدن حرکت رو به بالای آلاینده‌ها می‌شود؛ بنابراین آلاینده‌ها در نزدیک سطح زمین گیر می‌افتند و به‌مرور بر میزان آن‌ها افزوده می‌شود.
وارونگی سطحی معمولا در روز‌های سرد اتفاق می‌افتد. محل تشکیل آن هم در لایه جوی گشت سپهر (تروپوسفر) است که لایه تمام پدیده‌های هواشناسی است. در فصول سرد، شب‌های طولانی فرصتی است تا زمین گرمای سطحی خود را که در طول روز به دست آورده از دست بدهد. اگر هوا صاف و سرد و خشک باشد (هوای غالب در شب‌های زمستان) تشعشع گرما خیلی سریع‌تر می‌شود و زمین حرارت خود را به هوا منتقل می‌کند. به‌علاوه خورشید هم در زمستان مایل می‌تابد. پس تابش آن، بیش از سطح زمین، جو اطراف زمین را گرم می‌کند. مجموع این دلایل باعث می‌شود هوای ارتفاعاتِ بالاتر گرمتر از هوای نزدیک به زمین شود؛ همان چیزی که باعث اختلال جریان رو به بالای هوا و انباشته‌شدن آلاینده‌ها در هوای شهر می‌شود.
وارونگی دائمی با همین دلایل، ولی در لایه چینه سپهر (استراتوسفر) که لایه بالایی گشت سپهر است رخ می‌دهد. ذرات آلاینده معمولا با فوران آتشفشان‌ها به این لایه می‌رسند و معلق می‌مانند. تاثیر وارونگی دائمی طولانی‌تر و وسیع‌تر و حتی گاهی جهانی است.
شرایطی که منجر به وارونگی دما می‌شود چیست؟
هوای آرام و بدون باد؛ زیرا وزش باد و ایجاد تلاطم در هوا موجب مخلوط شدن دمای هوا در سطوح مختلف شده و مانع از شکل گیری پدیده وارونگی دمایی می‌شود. هوای صاف و بدون ابر نیز شرایط را برای وارونگی دمایی مهیا می‌کند، زیرا وجود پوشش ابری در آسمان سبب جذب پرتو‌های مادون قرمز منعکس شده از سطح زمین و انعکاس مجدد آن به سطح زمین شده و موجب گرم شدن مجدد هوا از پایین خواهد شد؛ بنابراین در هوای ابری احتمال وارونگی دمایی کمتر است.
در شب‌های طولانی نیز زمین برای بازتابش انرژی جذب شده در طول روز فرصت کافی خواهد داشت و زمان برای انتقال انرژی گرمایی به لایه‌های بالاتر مهیا خواهد بود. به همین دلیل هر چه شب طولانی‌تر باشد ضخامت لایه وارونگی بیشتر خواهد شد.
با توجه به شرایط ذکر شده مشخص می‌شود که در شب‌های زمستان به ویژه هنگامی که توده‌های هوای پایدار بر مناطق ساکن باشد، شرایط ایجاد وارونگی‌های تابشی بیش از هر موقع دیگر مهیا خواهد بود. این نوع وارونگی با طلوع خورشید از ابتدای روز به تدریج از بین می‌رود.
آلودگی هوا در روز‌های وارونگی دما جدی است. دود، آلاینده‌های خروجی از اگزوز اتومبیل، گاز‌های تولیدی واحد‌های صنعتی و دود آتش همه در نزدیکی سطح زمین به دام می‌افتند و انباشته می‌شوند. به‌علاوه اکسید نیتروژن و ترکیبات آلی فرار موجود در آلاینده‌ها با قرار گرفتن در معرض آفتاب تبدیل به گاز اُزُن می‌شوند که استنشاق آن برای سلامت مضر است. در چنین روز‌هایی باید به خاطر داشت که وارونگی دلیل آلودگی نیست. بهترین راه حل، برنامه‌ریزی برای تولید کمتر دود و ذرات معلق است؛ استفاده کمتر از خودرو، روشن نکردن آتش جز در مواقع ضروری و بهره‌برداری کمتر از صنایع دودزا.
شیوه مقابله با اثرات زیانبار وارونگی دما
*استفاده کمتر از خودرو‌های شخصی و روی‌آوردن به وسایل نقلیه عمومی نظیر مترو یا اتوبوس برای رفت و آمد به محل کار و سکونت
*اجتناب از سفر‌های غیر ضروری
*انتخاب مسیر‌هایی با حداقل سطح ترافیک
*انتخاب مسیر‌هایی که برای رسیدن به مقصد از داخل پارک‌ها و باغ‌های عمومی عبور می‌کند همراه با دوچرخه سواری یا پیاده روی در صورت امکان
*اجتناب از فعالیت‌های ورزشی یا دویدن در مناطقی با ترافیک سنگین
*خاموش کردن موتور ماشین و بستن پنجره ماشین در زمانی که خیابان‌ها در اثر ترافیک سنگین مسدود شده است
*استفاده از ماسک‌های تنفسی مناسب
*مصرف غذای مناسب با دستور پزشک معالج
*استفاده فراوان از سبزیجات و میوه‌ها
*نوشیدن آب زیاد که به کلیه‌ها کمک می‌کند تا املاح اضافی را از بدن خارج کند
*استفاده از گلدان‌های متعدد در خانه برای ایجاد سیستم تهویه طبیعی و حفظ اکسیژن مورد نیاز
نقش وارونگی دما در ایجاد آلرژی‌ها
در فصل پاییز، بیشتر از سایر فصل‌ها در هوا ذرات معلق و آلاینده‌های میکروبی و ویروسی انتشار یافته و در تماس با پوست یا مخاط بینی و راه‌های هوایی باعث بروز علائم آلرژی می‌شود. در بیمارانی که آلرژی دارند به علت وجود زمینه ژنتیکی که از پدر و یا مادر به ارث برده اند، در مواجه با مواد و عوامل آلرژی زا، مواد شیمیایی متعددی در بدن ترشح می‌شود که یکی از مهم‌ترین آن‌ها ماده‌ای به نام هیستامین است. این مواد و سایر مواد ترشح شده موجب التهاب در بافت‌های بدن و بروز علائم آلرژی می‌شوند. نکته مهمی که باید یادآوری کنیم این است که افراد مبتلا به آلرژی به علت التهاب پوست، مخاط بینی و راه‌های هوایی در ریه اگر با مواد تحریک‌کننده‌ای نظیر دود سیگار و آتش، بوی تند عطر و مواد شیمیایی، گرد و غبار و همچنین آلودگی هوا در تماس مکرر باشند، نشانه‌های آلرژی در آن‌ها ظاهر می‌شود و یا ممکن است علائم بیماری در آن‌ها با شدت بیشتری رخ دهند؛ بنابراین بیمارانی که از آلرژی رنج می‌برند باید مراقبت بیشتری جهت پیشگیری از تشدید آن داشته باشند، علاوه بر آن توصیه می‌شود این افراد در روز‌هایی که بحران آلودگی هوا وجود دارد کمتر از خانه خارج شوند و در و پنجره‌های منزل را ببندند. در صورت اجبار به بیرون رفتن از منزل، مبتلایان به آلرژی باید از ماسک‌های استاندارد طبق نظر پزشک معالج استفاده کنند.
نقش وارونگی دما در ایجاد سینوزیت
سینوزیت مزمن اکثرا به دلیل التهاب ایجاد می‌شود که می‌توان آلودگی هوا و مواد تحریک کننده موجود در آن را مسبب آن دانست. داخل محفظه سینوس سلول‌هایی وجود دارد که دارای مژک‌هایی است که ترشحات را به بیرون سینوس‌ها هدایت می‌کنند. کارکرد این مژک‌ها برای عملکرد درست سینوس بسیار اهمیت دارد. یکی از عواملی که باعث می‌شود کارکرد این مژک‌ها دچار اختلال شود وجود آلودگی هوا است. از راهکار‌های مقابله موثر در این فصل، استفاده از ماسک‌هایی با بازده فیلتراسیون بالا است.
تاثیر وارونگی دما بر زنان باردار و جنین
اگرچه آلودگی هوا و وجود مواد سمی در بعضی آلاینده‌ها در دوران وارونگی دما سلامتی تمام افراد جامعه را تهدید می‌کند، اما بر قشر حساس‌تر جامعه ازجمله زنان باردار و جنین تاثیرات خطرناک‌تری همچون زایمان زودرس، تولد نوزادان با وزن کم، نقص‌های اسکلتی و ساختاری در جنین و حتی سقط جنین را می‌تواند به دنبال داشته باشد.
موثرترین کار در هنگام وارونگی دما
وقتی کیفیت هوای خارج از منزل توسط ذرات معلق و خطرناک تحت تاثیر قرار گرفته و سلامتی افراد را به خطر می‌اندازد، ماندن در داخل خانه تا حد امکان بهترین کاری است که می‌توانید انجام دهید. اما اگر مجبور به بیرون رفتن هستید، استفاده از ماسک‌های تنفسی می‌تواند به حفظ امنیت شما کمک کند. افرادی که مرتبا به مکان‌هایی با هوای آلوده سفر می‌کنند، استفاده از ماسک‌های N۹۹ سه بعدی به آن‌ها توصیه می‌شود.
افرادی که روزانه مجبور هستند به سر کار بروند بهتر است از ماسک سه بعدی N۹۵ سوپاپ دار استفاده کنند. لازم است بدانیم استفاده از ماسک‌های دارای سوپاپ برای محافظت از افراد سالم مناسب است، اما به هیچ عنوان نباید از ماسک‌های سوپاپ دار برای افرادی که مبتلا به بیماری (مانند کرونا یا هر بیماری تنفسی واگیردار) هستند استفاده شود، چراکه این سوپاپ‌ها به این منظور ساخته شده اند که بازدم به سادگی صورت گیرد. در هنگام باز شدن سوپاپ موقع بازدم، ویروس‌ها از طریق سوپاپ از ماسک خارج شده و به دیگران منتقل می‌شود. ماسک مناسب برای افرادی که بیماری واگیردار تنفسی دارند، ماسک‌های سه بعدی N۹۹ یا ماسک‌های تاشو N۹۹ بدون سوپاپ است.
منبع: روزیاتو
