اختصاصی«تابناک با تو» - آزبست یا پنبهٔ نسوز یا پنبهٔ کوهی (به انگلیسی: Asbestos) که در علم زمین‌شناسی به کانی نامهربان معروف است، در اصل یک کانی سیلیکاتی حاصل از ماگما و در واقع نوعی سنگ آذرین بیرونی است. (چون سنگ آذرین هستند ریز بلور اند) و به‌طور کلی نام گروهی از ترکیب‌های معدنی منیزیم و سیلیسیم است که بیشتر در طبیعت به صورت الیاف معدنی و سنگ یافت می‌شود. این مواد به خاطر مقاومت زیادی که در برابر گرما و آتش دارند به عنوان مواد نسوز بکار می‌روند. گاهی به این ماده «پشم شیشه» نیز گفته می‌شود. در ساختمان پنبه کوهی یا پنبه نسوز، عناصری مانند سیلیسیم، منیزیم و آهن وجود دارد. پنبهٔ کوهی در طبیعت به رنگ‌های سفید، قهوه‌ای و آبی به چشم می‌خورد. این ماده سرطان زا و استفاده آن در اروپا و آمریکا ممنوع است.
پنبهٔ نسوز نمونهٔ خوبی است از ماده‌ای که مولکول‌های غول‌پیکر یک‌بعدی را تشکیل می‌دهد. مولکول‌های حباب ساز پنبهٔ نسوز زنجیرهٔ درازی است از اتم‌ها، که ساختمان ریشه‌گون یک کانی نیز از همان ناشی می‌شود. این مولکول‌ها پهلو به پهلوی هم جای گرفته‌اند. بستگی آنها به یکدیگر با نیروهای ضعیف کششی است.
تاریخچه
حدود ۲۵۰۰ سال قبل از میلاد در فنلاند از پنبهٔ کوهی برای ساخت ظرف‌های گلی استفاده می‌شده‌است و در مقیاس محدود، از حدود ۲۰۰۰ سال قبل استفاده از پنبهٔ کوهی برای تهیهٔ لباس مرسوم بوده‌است. هرودوت (۴۵۰ سال قبل از میلاد) نقل می‌کند که چگونه رومیان مردگان خود را قبل از سوزاندن درون پارچه‌های بافته شده از پنبهٔ کوهی می‌پیچیدند تا بهتر بتوانند خاکستر مرده خود را جمع‌آوری نمایند و این ماده را «آمیانتاژ» یعنی خلل ناپذیر، پلیدنشدنی و فسادناپذیر می‌نامیدند. پنجاه سال بعد از میلاد مشکلات مربوط به پنبهٔ کوهی و استفاده از ماسک‌های ویژه که از ورود غبار پنبهٔ کوهی جلوگیری می‌کرد مطرح بود. گفته می‌شود شارلمانی لباسی از پنبهٔ کوهی داشت که با پوشیدن آن از درون آتش عبور کرد و تطهیر شد و هیچ صدمه‌ای به او نرسید.
در سال ۳۰۰ قبل از میلاد تئوفراستوس که از شاگردان ارسطو بود در کتاب خود به نام درباره سنگ‌ها به ماده بدون نامی، شبیه چوب پوسیده اشاره کرده‌است که که در اثر اختلاط با نفت می‌سوزد، بدون آن که آسیبی ببیند.
طبری در کتاب تاریخ شاهان و پیامبران می‌نویسد که خسرو پرویز دستاری داشت از جنس پنبهٔ کوهی که برای پاکیزه کردن آن را در آتش می‌انداخت و نابود نمی‌شد.
در سال ۱۸۲۰ یک دانشمند ایتالیایی، برای نخستین بار لباس ضد آتش را با استفاده از الیاف پنبهٔ کوهی تولید کرد.
در اوایل قرن بیستم، یک مهندس اتریشی به نام لودویک هاچک از ترکیب الیاف این ماده با سیمان، موفق به اختراع سیمان نسوز شد، که با استقبال جهانی روبرو گشت.
با آن که تاریخ استفاده از پنبهٔ کوهی و بیماری‌های ناشی از آن تقریباً هم‌زمان و متقارن بوده‌است اما اولین مورد بیماری «آزبستوسیس» که عامل آن الیاف پنبهٔ کوهی است یکصد سال پیش در انگلستان شناسایی شد. بیمار مردی بود که چهارده سال روی ماشین پنبه زنی کار کرده بود و در ۳۴ سالگی در بیمارستان درگذشت. در کالبد شکافی، تصلب بافت‌های شش وی کاملاً آشکار بود، علاوه بر آن الیاف پنبهٔ کوهی درون شش‌ها قابل رویت بودند.
ویژگی‌های آزبست
بی اثر: الیاف آزبست از لحاظ شیمیایی بی اثر هستند. این بدان معنی است که هیچ واکنش شیمیایی با مواد ندارند.
غیر قابل اشتعال: آزبست نمی‌سوزاند و یا آتش می‌گیرد. مواد آزبست در برابر گرما و فشار بسیار زیاد مقاومت زیادی از خود نشان می‌دهند. آنها برای کاربردهایی که با گرما و آتش مستقیم در ارتباط است ایده آل هستند.
غیر خورنده: آزبست از لحاظ شیمیایی بی اثر است. الیاف آزبست در شرایط مرطوب و نمناک، زنگ نمی‌زنند یا دچار خوردگی نمی‌شوند. لوله‌های آزبستی زیرزمینی که در معرض خاک‌های سنگین و خورنده هیچ گونه فعل و انفعالی از خود نشان نمی‌دهد.
نرخ انتقال حرارت پایین: آزبست و پارچه آزبستی بهترین عایق حرارتی در برابر آتش و شعله‌های اتش هستند.
استحکام کششی: الیاف آزبست بسیار قوی هستند. مواد آزبست به طور قابل توجهی مقاومت کششی در هر محصول را بهبود می‌بخشند.
دیرگداز: مهم نیست آزبست چه شرایطی داشته باشند، الیاف آزبست حاضر به شکستن نیستند. این شامل قرار گرفتن در معرض اشعه ماوراء بنفش و همچنین اسیدها است.
ازبست یک ماده فیبر مانند بسیار سمی است که توسط هوا انتقال می‌یابد و باعث ایجاد تعداد زیادی از سرطان‌های غیر قابل درمان در انسان می‌شود که در معرض آن قرار دارند. آزبست در بسیاری از خانه‌ها در سراسر جهان است و هنوز استفاده می‌شود.
آزبست یک ماده بسیار قدیمی است که برای اولین بار توسط انسان‌ها در دوره پارینه سنگی به عنوان آبکاری سرامیک مورد استفاده قرار می‌گرفت. کوزه شکسته‌هایی حاوی آزبست از انسان‌های قبل تاریخ در فنلاند، روسیه مرکزی، نروژ و سوئد یافت شده است. اولین استفاده ثابت شده از آزبست به ۲۵۰۰ قبل از میلاد مسیح بر می‌گردد.
آزبست چیست و قدمت استفاده از آن چقدر است؟
آزبست یا پنبه نسوز سیلیکات زنجیری منیزیم و آهن است که بافتی الیاف مانند دارد. آزبست به صورت سنگ معدنی از معدن استخراج می‌شود. سنگ آزبست در معادن سنگ آذرین درونی تشکیل می‌شود و از دیرباز در امپراطوری روم و یونان و در آسیا مورد استفاده بوده است. بیشترین استفاده از آن در تهیه کاغذ، پارچه و لباس نسوز بوده است و بیشتر در طبقه اشراف و پادشاهان یافت می‌شده است. در کتاب تاریخ طبری هم از استفاده آن توسط خسرو پرویز به عنوان دستار یاد شده است.
کاربردهای امروزی آزبست در چیست؟
با انقلاب صنعتی در اروپا استفاده از آزبست در اروپا و آمریکا رو به افزایش گذاشت و بیشتر شامل استفاده به عنوان عایق لوله‌های انتقال آب گرم، عایق کاری و خنک کردن اتاق کوره و موتور قطار، کشتی و …، استفاده در لنت ترمز و کلاچ ماشین‌ها، استفاده در لوله‌های انتقال آب و فاضلاب، استفاده در مصالح ساختمانی، استفاده به عنوان عایق حرارتی در ساختمان‌ها و … بوده است.
مضرات آزبست بر سلامتی انسان چیست؟
قرار گرفتن در معرض آزبست خطر ابتلا به بیماری های ریه را افزایش می دهد. برخی کارشناسان خطرات ناشی از این ماده معدنی را به مراتب بدتر از دود سیگار می دانند. عوارض و بیماری های ناشی از الیاف پنبه معدنی ممکن است چندسال به طول انجامد. معاینات فیزیکی ، رادیوگرافی قفسه سینه و آزمون های عملکرد ریوی می تواند به پزشکان کمک کند تا عوارض ناشی از آزبست در بدن بیمار را شناسایی کنند.
بنابه گزارش آژانس حفاظت از محیط زیست آمریکا (EPA)سه عارضه عمده بهداشتی ناشی از قرارگرفتن در معرض آزبست عبارتند از:
سرطان ریه
Mesothelioma : یک نوع نادر از سرطان که در پوشش نازک ریه ، قفسه سینه ، شکم و قلب ظاهر می شود.
آزبستوزیس : نوعی بیماری حاد ریوی
راه های جلوگیری از خطرات آزبست چیست؟
بهترین کار این است که استفاده از آزبست در صنایع مختلف و خصوصا در مصالح ساختمانی و همچنین ساخت قطعات خودرو متوقف گردد. در این خصوص بسیاری از کشورها گامهای بسیار مفیدی برداشته اند. گام موثر بعدی استفاده از دستگاه های تصفیه کننده ی هوا است. دستگاه های تصفیه هوای خانگی که مجهز به فیلترهای هپا HEPA هستند به طور موثری آزبست را از هوای منزل شما حذف می کنند. درواقع فیلترهای هپا طوری طراحی شده اند که با عبور هوا از آنها ، ذرات معلق موجود در هوا در لابلای بافت های تودرتوی آن به دام می افتند و از هوا حذف می شوند.
آزبست نیز از جمله آلاینده های معلق در هوا است که به همین روش توسط دستگاه تصفیه هوا حذف می شود.
بهترین دستگاه تصفیه هوای خانگی جهت حذف آزبست.
مواد جایگزین آزبست یا پنبه نسوز
پلی وینیل الکل، پلی پروپلین، الیاف طبیعی سلولزی، تخته چوبی، بامبو، سیسال، نیشکر، کنف و … برای جایگزین آزبست در تولید ورق‌های سیمانی مناسب هستند.
استفاده از لوله چدنی، آهنی، لوله پلی اتیلنی پرفشار، لوله وینیل کلراید، لوله سیمانی تقویت شده با فولاد و لوله پلی استر تقویت شده با شیشه هم جایگزین خوبی برای لوله‌های پرفشار آزبستی هستند.
لوله سیمانی سلولزی، لوله سیمانی تقویت شده با الیاف PVA، لوله سفالی یا رسی، لوله پلی استر تقویت شده با شیشه و لوله تقویت شده با فولاد هم جانشین مناسبی برای لوله‌های کم فشار آزبستی باشند. به طور کلی موادی مانند پلی اتیلن، پشم شیشه، فولاد، آهن گالوانیزه، سیمان سلولزی، الومینیوم، PVC و بسیاری مواد دیگر که در صنعت ساختمان نوظهور هستند برای جایگزین شدن با آزبست مناسب هستند.
سخن آخر
آزبست ماده معدنی است که به دلیل تولید الیاف ریز و نفوذ آنها در ریه و پرده جنب، بیماری‌های وخیم ایجاد می‌کند. در گذشته استفاده از این ماده در صنایع ساختمانی و حمل و نقل بسیار گسترده بود ولی با پی بردن به سرطان‌زا بودن آن استفاده از آن در اروپا و آمریکا به کلی ممنوع شده و مواد مناسب به آن جایگزین شد.
