اختصاصی «تابناک با تو» - گاندو یا تمساح پوزه‌کوتاه (به بلوچی: گانڈو) (نام علمی: Crocodylus palustris) نوعی کروکودیل بومی شبه‌قاره هند و مناطق اطراف است که در کشور‌های هند، بنگلادش، پاکستان، ایران، سریلانکا و برمه زندگی می‌کند. گاندو تنها کروکودیل بومی پاکستان و ایران و بزرگ‌ترین خزنده این دو کشور و همچنین پرشمارترین کروکودیل در هندوستان است.
رفتارشناسی و تغذیه
گاندو گوشتخوار و شکارچی کمین‌گر است و رژیم غذایی متنوعی شامل انواع ماهی‌ها، خزندگان و پستانداران و… دارد. گاندو‌های کوچک بیشتر از حشرات، دوزیستان، سخت‌پوستان، ماهی‌های کوچک و گاندو‌های بالغ هم از پرندگان، خزندگان، ماهی‌ها و انواع پستانداران تغذیه می‌کنند.
در واقع بیشتر مهره‌دارانی که به آب‌های محل زندگی گاندو نزدیک می‌شوند ممکن است به درون آب رفته و خوراک این تمساح شوند. گاندو‌های هندی حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ کیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ کیلویی را شکار کرده‌اند. آن‌ها حتی توانایی نبرد با ببر بر سر شکار را دارند و پیروزی هر یک از دو گونه دیده شده است. گاه نیز گاندوها طعمهٔ ببر شده‌اند. اما عادت آدمخواری در این کروکودیل منحصر یک مورد شکار یک کودک ۶ ساله در ایران می‌شود. حمله‌هایی نیز در حد گاز گرفتن دست و پا مشاهده شده است. در کل وجود گاندو در برکه‌ها و استخر‌ها تهدیدی برای مردم محلی است. در تیرماه سال ۹۸ یک دختر ده‌ساله بلوچی به‌نام حوا رئیسی در حین شستن لباس در کنار رودخانه، مورد حمله‌ی یک گاندو قرار گرفت. بنا به گفته‌ی وی، گاندو قصد داشت گردنش را بگیرد و او را به زیر آب ببرد، اما با کمک خواهرش آسیه نجات پیدا کرد. در پی این حادثه، دست راست حوا از کتف قطع شد. با توجه به فصل گرما و کمبود آب در مناطق روستایی اهالی باوجود نصب تابلو‌های هشدار دهنده محیط زیست و اطلاع رسانی‌های مداوم و چهره به چهره محیط بانان مستقر در منطقه، متأسفانه برای استفاده و برداشت آب و یا آبتنی و بازی به برکه‌های محل زیست تمساح پوزه کوتاه نزدیک می‌شوند که اینبار در مرداد ماه سال ۱۳۹۸ پسر بچه اهل روستای هوت‌گت‌بالا مورد حمله جدی تمساح قرار گرفت و مچ دست وی آسیب جدی دید.
گاندو حیوانی کاملاً اجتماعی است. با توجه به تحرک پایین و خونسرد بودن مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است.
از رفتار‌های جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و آبگیر‌های محل زندگی خود است. گاندوها با حفر این کانالها که چندین متر عمق داشته و طول آن‌ها تا ۱۵ متر می‌رسد، هم پناهگاهی برای زندگی و استراحت خود در ساعت‌های گرم روز تهیه می‌کنند و هم از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانالها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم و ایام خشکسالی کمک می‌کنند. همین دلیل بلوچ‌ها علاقه زیادی به این حیوان دارند و معتقدند که «هر جا گاندو باشد آب فراوان است».
گاندو در کجا یافت می‌شود؟
گاندو در کشور‌های هند، بنگلادش، پاکستان، سریلانکا و بخش‌های خاصی از چین و ایران یافت می‌شود. گاندو‌های ایرانی بیشتر در جنوب استان سیستان و بلوچستان در منطقه حفاظت شده گاندو در جوار ساحل عمان که بخشی از آن در بخش باهوکلات شهرستان دشتیاری و بخشی دیگر در شهرستان راسک قرار دارد، دیده می‌شوند. گاندوها در رودخانه باهوکلات، کاجو و سرباز زندگی می‌کنند. دریاچه سد پیشین چابهار در نزدیکی مرز پاکستان و همچنین برکه‌های متعدد منطقه باهوکلات همانند پیرسهراب، فیروزآباد، دلگان، کلانی و … نیز شاهد حضور این جانوران به ظاهر ترسناک، اما باهوش و ترسو است. گاندوها گاه در زمان تخم‌ریزی مهاجم می‌شوند.
گاندو در ایران
به گاندو در ایران، «تمساح ایرانی» نیز گفته می‌شود. زیستگاه اصلی این تمساح ۳۸۰ هزار هکتار مساحت دارد که بخشی از آن در شهرستان دشتیاری و بخش دیگر آن در شهرستان راسک قرار دارد. این مناطق با نام منطقهٔ حفاظت شدهٔ گاندو تحت حفاظت سازمان محیط زیست ایران قرار دارند. بیشتر این تمساح‌ها در برکه‌های میان راسک و باهوکلات و باتلاق‌های دلگان و کلانی (در جنوب بلوچستان) متمرکز هستند. تعداد این گونه در ایران حدود ۳۰۰ تا ۴۰۰ رأس برآورد می‌شود. در گذشته‌های دور قلمرو زیستی این تمساح تا سواحل جنوب عراق نیز امتداد داشته‌است.
در این منطقه رابطه مردم بومی با گاندوها بسیار خوب است. از آسیب رساندن به گاندوها خودداری می‌کنند و حتی در زمان خشکسالی برای انتقال گاندوها از برکه‌های خشک شده به برکه‌های پرآب‌تر و تأمین غذای گاندوها اقدام می‌کنند. در نتیجه خطری از ناحیه انسان گاندوها را تهدید نمی‌کند و تاکنون شکار این حیوان در ایران مشاهده نشده‌است.
مشکل اصلی گاندو در این منطقه خشکسالی و کم‌آبی است که پناهگاه و غذای گاندوها را از آن‌ها می‌گیرد. به ویژه نوزادان گاندوها که به بی‌آبی و گرما حساس‌ترند و همچنین در معرض خطر حمله حیوانات دیگر مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهیخوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.
ویژگی‌های رفتاری گاندو
گاندو حیوانی بسیار باهوش، ترسو وزیرک هستند که به همین دلیل نیز به سختی می‌توان آن‌ها را در بیرون از آب مشاهده کرد. این حیوان صدا‌ها را از فاصله ۵۰۰ متری از پشت سر خود می‌شنود و به سرعت خود را در آب مخفی می‌کند. البته ناگفته نماند که این خزنده‌ها در شرایط عادی و در صورت نبود خطر بسیار اجتماعی هستند و در کنار انسان‌ها به راحتی رفتوآمد می‌کنند. به علاوه لازم است بدانید گاندوها برخلاف چهره ترسناک، حیواناتی کاملا آرام و مهربان هستند و طی ۱۰ سال گذشته فقط آسیب دو نفر از طرف این خزنده در کشور گزارش شده است که این آسیب نیز بسیار سطحی در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است. با توجه به تعداد بسیار کم این آسیب‌ها در طی ده سال گذشته احتمال داده می‌شود که گاندو شکار خود را اشتباه تشخیص داده است. به طور کلی وجود گاندوها در رودخانه‌ها و برکه‌ها برای مردم محلی یک تهدید به حساب نمی‌آید، به گونه‌ای که حتی بچه‌ها با وجود گاندوها به راحتی در این برکه‌ها شنا می‌کنند.
ظاهر و مشخصات گاندو
گاندوها بازمانده‌هایی از راسته کروکودیل‌هایی هستند که در دوره زمین‌شناسی مزوزوئیک یعنی ۲۲۵ تا ۲۶۵ میلیون سال قبل زندگی می‌کردند و از ۶۵ میلیون سال قبل تاکنون تقریبا هیچ تغییر ظاهری نداشته‌اند. توله‌های گاندو طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر و رنگ زیتونی با نوار‌های تیره روی دمشان دارند و تمساح‌های بالغ‌تر رنگ قهوه‌ای روشن با نشان‌هایی تیره و پراکنده در طول بدنشان دارند. این تمساح دارای پوزه‌ای پهن با ۱۹ دندان در فک بالایی و ۱۵ دندان در فک پایینی است و پا‌هایی کوتاه دارد.
گاندو گوشتخوار و از نوع شکارچی کمین‌گر است که ماهی‌ها، پرندگان و پستانداران اطراف رودخانه‌ها، حتی سگ‌ها را شکار می‌کند. در واقع بیشتر حیواناتی که به آب‌های محل زندگی گاندو بروند، ممکن است خوراک این تمساح شوند. گاندوها در کشور هند حتی گاهی گوزن سمبر ۲۲۵ کیلویی و گاومیش اهلی ۴۵۰ کیلویی را شکار کرده‌اند. آن‌ها در شکار با ببر‌های هندی نیز رقابت دارند و بار‌ها بر سر شکار طعمه با این‌گونه درنده درگیر شده‌اند. البته همان طور که گفته شد، این تمساح‌ها عادت انسان‌خوری ندارند و به‌جز مواردی محدود هیچ حمله‌ای علیه انسان‌ها نداشته‌اند.
ساختمان دندان گاندو برای جویدن مناسب نیست و قدرت جویدن ندارد. شکار‌های کوچک خود را می‌بلعد و شکار‌های بزرگ را مدتی زیر آب یا آفتاب نگه می‌دارد تا گوشت آن شل شود؛ سپس آن را تکه کرده و می‌خورد. برعکس دندان‌های ضعیف، شیره گوارشی آن‌ها اسید فراوان دارد که می‌تواند در عرض چند دقیقه هر غذایی را هضم کند.
حدود نیمی از کل بدن گاندو را دم قوی این حیوان تشکیل می‌دهد و این دم مانند سکان کشتی به جلو بردن او در آب کمک می‌کند. تمساح پوزه کوتاه ایرانی از نظر اندازه، یک تمساح با جثه متوسط به حساب می‌آید و می‌تواند تا طول حداکثر چهار متر رشد کند. عمر گاندو در طبیعت بین ۴۰ تا ۶۰ سال است که در صورت زندگی در شرایط محافظت شده، می‌تواند بیش از ۶۰ سال هم زنده بماند.
در قسمت پشت سر و در ناحیه گردن گاندو، دو جفت صفحه شاخی بزرگ دیده می‌شود. در قسمت پا‌های جلوی خود پنج انگشت و در پا‌های عقبی چهار انگشت دارد. میانگین طول این کروکودیل‌ها در نر‌ها سه متر و در ماده‌ها ۲٫۴۵ متر و میانگین وزن آن‌ها ۵۵۰ کیلوگرم است. عموما تمساح‌های نر زودتر به بلوغ می‌رسند و جثه بزرگ‌تری نسبت به تمساح ماده دارند. بزرگ‌ترین گاندوی مشاهده شده در ایران ۳٫۶ متر طول دارد که در جایی به نام «کافه یوسف» در نزدیکی منطقه «گرم بیت» دیده شده است.
محل زندگی تمساح گاندو
وجود پرده‌ای در بدن این تمساح راه ورود آب به معده را می‌بندد؛ حتی زمانی که دهان حیوان باز است، هیچ آبی وارد معده‌اش نمی‌شود. با توجه به تحرک پایین و خونسرد بودن، مصرف غذایی گاندوی بالغ به‌طور متوسط روزانه تنها ۱٫۵ تا ۲ کیلوگرم گوشت است. یک پرده عرضی داخل چشم تمساح وجود دارد که برای حضور در زیر آب مفید است. این پرده عرضی به‌عنوان پلک سوم تمساح به حساب می‌آید. در سوراخ بینی گاندو ماهیچه‌ای وجود دارد که از بینی در زیر آب محافظت می‌کند. گوش گاندو به‌صورت شکاف باریک در عقب چشم واقع شده و پوسته‌ای متحرک، جهت محافظت در زیر آب دارد.
گاندو قوی‌ترین پا را در میان همه تمساح‌ها دارد. این ویژگی به خاطر آن است که نسبت به سایر تمساح‌ها بیشترین راه‌پیمایی روی زمین را دارد. این ویژگی یک تغییر تکاملی است؛ زیرا منابع آبی کم و پراکنده، گاندو را مجبور کرده که برای دستیابی به منابع آبی جدید مسیر‌های خشکی را طی کنند و، چون بیشترین تکیه برای راه رفتن روی پا‌های عقبی است، پا‌های عقبی آن‌ها قوی‌تر است.
جالب است بدانید که اگر دندان این تمساح بشکند، دندان جدیدی جایگزین آن می‌شود. همچنین این‌گونه دارای اندام‌های حسی پوستی است که به فشار آب حساس است. اگر یک ماهی از کنارشان حرکت کند، از طریق فشار آب متوجه حضور آن می‌شود. این اندام حسی در همه جای بدن گاندوها وجود دارد.
از رفتار‌های جالب این حیوان حفر کانال‌های عمیق در کنار رودخانه‌ها و ساخت آب‌گیر‌هایی برای محل زندگی خود و فرار از گرما است. گاندوها کانال‌هایی را حفر می‌کنند که چندین متر عمق دارد و طول آن‌ها تا ۱۵ متر می‌رسد که یک یا دو تمساح در آن‌ها وجود دارد. این کانالها پناهگاهی برای زندگی و استراحت این حیوان در ساعت‌های گرم روز است که از تبخیر آب جلوگیری کرده و با ذخیره آب در کانالها به حفظ آب برکه‌ها و تالاب‌ها در فصل‌های گرم یا زمان خشکسالی کمک می‌کند. به همین دلیل مردم بلوچ باور دارند که گاندو باعث خیر و برکت است و درباره این حیوان می‌گویند: هر جا گاندو باشد، آب فراوان است.
فصل جفت‌گیری تمساح پوزه کوتاه یا گاندو در اسفند ماه است. این حیوان بعد از جفت‌گیری تا اردیبهشت ماه حدود ۲۵ تا ۳۰ تخم می‌گذارد که تخم‌ها در خرداد و تیر تبدیل به نوزاد می‌شوند، هرچند تنها ۶۰ درصد از تخم‌ها تبدیل به نوزاد می‌شود.
نوزاد‌ها در حین تولد طولی برابر ۲۰ تا ۲۵ سانتی‌متر دارند و از حشرات، دوزیستان کوچک و بچه‌ماهی‌ها تغدیه می‌کنند. نوزاد گاندو تا زمان بالغ شدن بسیار حساس است و در مقابل بی‌آبی و گرمای شدید تلف می‌شود. همچنین نوزاد‌ها در معرض خطر شکار توسط حیوانات دیگری مثل پرندگان شکاری، مرغان ماهیخوار، بزمجه، سگ، روباه و شغال قرار دارند.
جالب است بدانید تنها پنج تا ۱۰ درصد از نوزاد‌های متولد شده گاندو به سن بلوغ یعنی ۵ تا ۱۰ سالگی می‌رسند. شاخص ارزیابی سلامت گاندو، قطر دم آن‌ها است. دم تمساح ذخیره چربی است که هرچقدر قطورتر باشد نشانه سلامت بیشتر حیوان است؛ البته در دوران نوزادی گاندو، امکان قطع شدن دم آن وجود دارد که در حالت طبیعی منجر به مرگ این حیوان نمی‌شود.
کجا به تماشای گاندوها برویم؟
گاندو‌های ایران در منطقه حفاطت شده باهوکلات در جنوب شرقی استان سیستان و بلوچستان و در فاصله تقریبی ۱۲۰ کیلومتری شرق چابهار قرار دارند. جاده ۹۵ از سرباز به چابهار که عمده مناطق شرقی آن مانند دریاچه سد پیشین و مرکز تحقیقات ریکوکش (واقع در روستای درگس) در منطقه حفاظت شده باهوکلات قرار دارند، ایستگاه‌هایی هستند که علاقمندان حیات وحش می‌توانند در آن به تماشای این تمساح زیبا بنشینند. بازدیدکنندگان می‌توانند با خریدن مرغ زنده به تمساح‌های پوزه کوتاه ایرانی غذا دهند.
آیا گاندو خطرناک است؟
گاندو حیوانی بسیار باهوش، زیرک و خیلی ترسو است؛ برای همین کمی سخت می‌توان آن‌ها را بیرون از آب مشاهده کرد. این خزنده از فاصله ۵۰۰ متری صدا را از پشت سر خود می‌شنود و به سرعت در آب پنهان می‌شود. هرچند گاندوها در شرایط عادی کاملا اجتماعی هستند و در صورت نبود خطر به‌راحتی در کنار انسان‌ها رفتوآمد می‌کنند. برخلاف چهره وحشتناک، آن‌ها حیوانات کاملا آرامی هستند. در طی ۱۰ سال گذشته فقط ۲ مورد حادثه مبنی بر آسیب انسانی از طرف این حیوان در ایران گزارش شده است.
این آسیب‌ها شامل حمله خفیف در حد گاز گرفتن دست و پا بوده است که با توجه به تعداد بسیار کم این آسیب‌ها، احتمال این می‌رود تمساح در تشخیص شکار خود اشتباه کرده باشد. در کل وجود گاندو در برکه‌ها و رودخانه‌ها تهدیدی برای مردم محلی نیست؛ به‌طوری که حتی بچه‌ها در این برکه‌ها به‌راحتی شنا کرده و زنان به شستن ظرف و لباس مشغول هستند. گاندوها تنها گونه‌ای از تمساح‌ها هستند که در ایران یافت می‌شوند، برای همین این حیوانات تبدیل به یک جاذبه گردشگری خاص در کشور شده‌اند.
طبق آخرین سرشماری در حدود ۴۰۰ گاندو در سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند و تقریبا در تمام گودال‌های بزرگ آب، که مردم محلی به نام «هوتک» می‌گویند، می‌توان گاندوها را پیدا کرد. البته این حیوان به‌جز در جنوب‌شرق ایران در کشور‌های نپال، پاکستان، هند، بنگلادش، سریلانکا و بخش‌هایی از چین نیز وجود دارد که بیشترین تعداد آن بعد از هند، در سریلانکا گزارش شده است.
گاندو و خطر انقراض
در طول سال‌های ۱۳۷۷ تا ۱۳۸۳ بسیاری از گاندوها به‌دلیل بحران خشکسالی جان خود را از دست دادند. خشک شدن برکه‌ها و آبگیر‌ها منجر به مرگ تعدادی از این جانوران ارزشمند شد، به‌طوری که ماموران محیط‌زیست مجبور به انتقال تعدادی از این تمساح‌ها به مکان مناسب‌تری برای زندگی شدند. استان سیستان و بلوچستان به‌طور متوسط هر ۳۰ سال یک‌بار دوره‌های خشکسالی را پشت سر گذاشته است. بروز یک دوره طولانی خشکسالی ۶ ساله از سال ۱۳۷۹ در زیستگاه‌های منطقه و خشک شدن بخش‌های زیادی از رودخانه سرباز و باهوکلات نسل این‌گونه کم‌یاب در ایران را در معرض انقراض گذاشته است. این‌گونه جانوری از لحاظ ارزش و تعداد کم در آخرین طبقه‌بندی جانوران دنیا در سال ۲۰۰۵ جزو گونه‌های آسیب‌پذیر دسته‌بندی شدند. در کل دنیا تنها ۲۴۰۰ عدد از تمساح‌های پوزه کوتاه باقی مانده‌اند.
از دلایل دیگر انقراض آن‌ها می‌توان به بروز سیلاب‌های سنگین در محل زندگی آن‌ها و خورده شدن نوزادان گاندو توسط تمساح‌های بالغ‌تر اشاره کرد. همچنین تغییر در ترکیب آب‌شیرین رودخانه سرباز به خاطر نشت انواع آلودگی‌های شیمیایی مثل آفت‌کش‌ها، علف‌کش‌ها، قارچ‌کش‌ها، روغن موتور یا مواد شوینده هم بر آینده این تمساح‌ها تاثیر منفی گذاشته است. همچنین برخی از گاندوها در حین رد شدن از جاده‌ها به خاطر برخورد با خودرو‌ها کشته می‌شود، هرچند تعداد این حوادث تاثیر زیادی بر آمار کلی مرگ‌و‌میر گاندوها ندارد.
سخن پایانی
در این مقاله از کایت ما به معرفی بزرگ‌ترین خزنده ایرانی یعنی گاندوها پرداختیم. همان‌طور که مطالعه کردید گاندوها از قدیمی‌ترین حیوانات این سرزمین هستند که شما می‌توانید در سفر به چابهار از آن‌ها دیدن کنید و از قدرت و شکوه تمساح‌های پوزه کوتاه ایرانی نهایت لذت را ببرید.
