چهره‌ی بردگیِ آفریقایی‌ها در ایران عصر قاجار

 خرید و فروش بردگان آفریقایی در خلیج فارس به پیش از دوره اسلامی برمی‌گردد. روایت‌های قرون وسطایی به شکلی پراکنده به بردگانی اشاره دارند که به‌عنوان مستخدمین خانگی، محافظان، سرباز و دریانوردان در خلیج فارس و از جمله جایی که امروز در جنوب ایران واقع است، به کار مشغول بودند. این رویه از میان قرن‌ها امتداد داشته و دچار رشد و نمو شده است.

در تاریخ مدرن ایران، آفریقایی‌ها عضو جدایی‌ناپذیر خانه‌های افراد صاحب امتیاز بودند. مردان سیاه عمدتا اخته (خواجه) بودند و در داخل حرمسرا و خانه‌های شاه کار می‌کردند، در حالی‌که زنان سیاه مستخدمان زنان ایرانی بودند. موضوع بردگی آفریقایی به‌رغم دیرینه بودن، در ایران به ندرت مورد بحث و یا حتی مورد تایید قرار گرفته است. بخشی از آن به دلیل اینست که پژوهشی جامع در مورد بردگی آفریقایی در ایران انجام نشده است. اما عکس‌هایی وجود دارند که حضور بردگان در آنها مشهود است. بخشی از این عکس‌ها در طول چهار سال گذشته مورد توجه پدرام خسرونژاد، انسان‌شناس، قرار گرفته است.

موضوع بردگان آفریقایی در ایران، در اواخر دهه ۹۰ میلادی مورد توجه خسرونژاد قرار گرفت؛ زمانی که او به مدت دو سال روی پروژه‌ای قوم‌نگارانه در خلیج فارس کار می‌کرد. این پروژه در شهرهای میناب، بندرلنگه و بشاگرد در استان هرمزگان انجام شد. مطالعات او در مورد لباس‌های سنتیِ ایرانیانِ سیاه‌پوست او را به سمت موضوع بردگی در ایران کشاند. بعدها در سال ۲۰۱۱ و هنگامی که او در تدارک برگزاری رویدادی در مورد عکاسی و فیلمبرداری عصر قاجار در دانشگاه اندروز اسکاتلند بود، به چندین عکس از اواخر قرن نوزدهم میلادی برخورد که آفریقایی‌هایی را به تصویر کشیده بودند که در حرمسرای ناصرالدین‌شاه زندگی می‌کردند.

خسرونژاد از آن زمان در حال گردآوری عکس‌هایی است که داستان بردگان و مستخدمان خانگیِ آفریقایی در ایران را روایت می‌کنند. پژوهشش او را به ایران، اسپانیا، بریتانیا و آمریکا کشاند و خسرونژاد دست به غربالگری از میان چندین آرشیو شخصی از جمله مجموعه شخصی فرهاد دیبا در اسپانیا و آرشیو مدرن کانفلیکت در لندن زد. او دهها مصاحبه با ایرانی‌ها و ازجمله با هاله افشار انجام داد که در دهه ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ از مستخدمان آفریقایی بهره می‌گرفتند.

از آن زمان او حدود ۴۰۰ عکس را گردهم آورده و قرار است در کتابش در خصوص مستخدمان خانگی آفریقایی در ایران، به آنالیز تصویری آنها بپردازد. او هم‌چنین قصد دارد در همین ارتباط چندین نمایشگاه در اقصی نقاط جهان برگزار کند. این کار حساسیت‌های خود را دارد؛ خسرونژاد می‌گوید «خانواده‌های قجری هستند که با واژه‌ی «برده» مساله دارند. آنها می‌گویند خانواده‌هایشان صرفا مستخدمین خانگی داشتند و با آنها مانند برده رفتار نمی‌شد. این شاید درست باشد، اما بردگی بردگی‌ست و ما باید بتوانیم به‌صورت عمومی در مورد آن حرف بزنیم».

نمایش این تصاویر، اولین قدم در راستای آن چیزی‌ست که خسرونژاد آن‌را یک روش‌شناسی جدید در انسان‌شناسیِ تصویریِ ایران مدرن می‌داند: «ما مواد خام تصویری زیادی داریم که دارای ارزش پژوهشی هستند. بخشی از آنها توسط هنرمندان یا تاریخدان‌های بصری تجزیه و تحلیل شده‌اند، اما توسط انسان‌شناس‌ها نه. ما باید این عکس‌ها را هم‌چون متون و داده‌هایی برای اهداف انسان‌شناسانه بخوانیم». خسرونژاد و تیمش در دانشگاه اوکلاهاما در حال بسط روش‌شناسی‌ای برای ارزیابی عکس‌ها و فیلم‌های مستند از دیدگاهی انسان‌شناسانه هستند. او می‌گوید «این مواد خام تصویری دربردارنده اطلاعاتی هستند که در متون نوشتاری پیدا نمی‌شوند. تجزیه و تحلیل آنها می‌تواند به انسان‌شناس‌ها کمک کند که مطالعات خود در مورد ایران را پیش ببرند».

 
قباد خان بختیاری (راست) و حسین خان بختیاری (چپ)، پسران رئیس ایل بختیاری (ایلخان خسرو ظفر بختیاری) به همراه برده آفریقایی‌شان، سال 1904، احتمالا اصفهان. بنابر گفته‌های خسرونژاد، این عکس نشان می‌دهد مالکیتِ برده در ایران از سلسله قاجار فراتر می‌رفته و به روسای قبایل نیز می‌رسیده است. عکس از موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.


 
بردگان آفریقایی در ایران در دوره قاجار، اغلب اخته (خواجه) بودند. لباس‌هایشان نشان می‌دهد به شاه یا افراد رده‌بالای دربارش تعلق داشته‌اند. از راست الماس ‌خان، بهرام خان، مسرور، آ سید مصطفی، اقبال خان و یاقوت خان. دهه 1880، عکس از آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.


 
بردگانی که اخته نبودند، گاهی در اختیار نیروهای نظامی افراد صاحب امتیاز قاجار قرار داده می‌شدند. این 14 نفر به ظل السلطان، شاهزاده قاجار، تعلق داشته‌اند. مکان: قامیشلو اصفهان، سال 1904. عکاس: ظل السلطان، عکس از آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.

 
در این عکس که توسط ظل السلطان و در شکارگاه تابستانی‌اش در نزدیکی اصفهان گرفته شده است، یکی از بردگان آفریقایی‌اش به همراه پسرش دیده می‌شود. سال 1904. بنابر پانویس عکس، بچه (اقبال) پسر واقعی برده آفریقایی به اسم حاجی یاقوت خان است و نشان می‌دهد او اخته نبوده و می‌توانسته والد فرزند خود باشد. پانویس عکس می‌گوید یاقوت خان لباس‌های قوم خود را به تن دارد (لنگوته)، که بر تن آفریقایی‌های ساکن ایران کمتر دیده می‌شود. عکاس: ظل السلطان، عکس از آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.


 
کامران افشار در آغوش دایه‌اش، ننه سنبل باجی، و هاله افشار که پشت یک عروسک ایستاده است، تهران دهه 1940. سنبل باجی که تبار آفریقایی داشت، در یک حرمسرا متولد شد و در همان کودکی از بارگاه آخرین شاه قاجار (احمدشاه، 1030-1898) آزاد شد. سنبل باجی به خانه خانواده افشار رفت، آنجا بزرگ شد، ازدواج کرد، فرزند پسرش را بزرگ کرد و تا پایان عمر همان‌جا ماند.


 
شمس الشعرا (عبدالحسین میرزا شمس ملک آرا) نشسته، پسرخوانده‌اش امان الله میرزا جهانبانی (1912-1869) ایستاده در راست، پسربچه‌ای که کلاه به سر دارد (منصور میرزا جهانبانی)، آن یکی پسربچه عزیزالله، دو دختربچه (پوران خانوم جهانبانی، توران خانوم جهانبانی) و یک دختربچه برده آفریقایی، دهه 1900. عکس از آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.



در این عکس که توسط شخص شاه گرفته و پانویس شده، گروهی از همسران او و خواجگان در باغ حرمسرا در یکی از مجموعه‌های سلطنتی در شهرستانک، شمال تهران، سال 1883. پنج برده آفریقایی از جمله دو فرد بزرگسال، احتمالا اتیوپیایی، و سه فرد نوجوان؛ حاجی بلال (اولین برده آفریقایی بزرگسال در سمت راست)، مغرور خان (چهارمین برده آفریقایی بزرگسال از سمت راست)، اسماعیل خان (اولین نوجوان برده سفیدپوست از سمت راست)، حاجی رحیم (دومین برده سفیدپوست از سمت راست، سردسته بردگان حرمسرا). عکاس: ناصرالدین شاه، عکس از موزه کاخ گلستان.


 
این عکس احتمالا توسط مسعود میرزا ظل السلطان (بزرگ‌ترین پسر ناصرالدین شاه و حاکم اصفهان 1907-1872) گرفته شده است. بهرام میرزا (پسر ظل السلطان) روی یک صندلی در وسط نشسته، همراه با دو عضو دربارش (رضا قلی خان منشی شخصی او که در سمت راست نشسته و آقاباجی سردسته خواجگان در سمت چپ او) و هشت خواجه‌ی آفریقایی. طراحی نیم‌تنه و کلاه بردگان آفریقایی می‌تواند به‌عنوان نوعی جداسازی مبتنی بر نژاد در نظر گرفته شود. عکاس: فرهاد و فیروزه دیبا، مجموعه عکس‌های قاجار.


 
براساس پانویس عکس که توسط مسعود میرزا ظل السلطان نوشته شده، عکاس این عکس آقاباجی (سردسته بردگانش) بوده است. در این عکس چهار برده آفریقاییِ بزرگسالِ ظل السلطان دیده می‌شوند که به فرزندان او چشم دوخته‌اند. محل: کاخ چهل ستون اصفهان، دهه 1890. عکاس: آقا سلیمان آقاباجی، عکس از آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.

 
غلامحسین میرزا مسعود، یکی از پسران ظل السلطان به همراه برده آفریقایی شخصی‌اش. محل: جلفا اصفهان، دهه 1880. عکاس: تونی یوهان، عکس از موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران.


 
بر اساس پانویسِ عکس‌های دیگر از همین آلبوم که توسط میرزا مسعود ظل السلطان نوشته شده است، عکاس این عکس خود ظل السلطان است و بچه‌ای که در عکس دیده می‌شود، یکی از نوه های دختری او (شاید نیم‌تاج خانوم) به همراه برده آفریقایی‌اش دیده می‌شود. اصفهان، دهه 1890. در طول دوران قاجار بچه‌داری و همراهیِ بچه‌های متعلق به خانواده سلطنتی و اشراف برای رفتن به کلاس درس، در میان وظایف اصلی بردگان آفریقایی به شمار می‌رفت. عکاس: ظل السلطان، آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.

 
سعید در دهه 1930 از مادری آفریقایی در خانه‌ی ابوالحسن دیبا (1982- 1894) متولد شد و توسط دیبا به اروپا فرستاده شد تا به‌عنوان یک سرآشپز آموزش ببیند. زمانی که او در دهه 1950 به ایران بازگشت، در هتل پارک مشغول کار شد. او پیش از انقلاب 1979 ایران را ترک کرد و از آن زمان سرنوشت نامعلومی دارد. اینجا در یک جشن عروسی در تهران در سال 1954 دیده می‌شود. عکاس: فرهاد و فیروزه دیبا، مجموعه عکس‌های قاجار.


 
یک اشرافزاده در کنار برده آفریقایی شخصیاش که خواجه است. عکاس ناشناخته، عکس از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

 
این عکس که به سال 1895 برمی‌گردد توسط یکی از مهم‌ترین عکاسان دوره قاجار یعنی عبدالله قاجار (1909-1850) گرفته شده است. در این عکس کمیاب، ناصرالدین شاه با پسرانش، اعضای دربار، و اغلب بردگان محبوب و بانفوذش دیده می‌شود. ده برده آفریقاییِ خواجه در این عکس حضور دارند که در میان آنها حاجی فیروز (او که لباس سفید پوشیده و پشت سر شاه قرار دارد) یکی از معتمدترین بردگان ناصرالدین شاه دیده می‌شود. مکان: بیرون از خیمه سلطنتی، نوروز 1895، احتمالا در شهرستانک، تهران. عکاس: عبدالله قاجار، به لطف پدرام خسرونژاد، آرشیو مدرن کانفلیکت لندن.


 
مظفرالدین میرزا (مظفرالدین شاه قاجار 1907-1853) همراه با اطرافیانش. برده آفریقایی (خواجه) عالی‌رتبه شاهزاده مظفر میرزا در سمت راست او ایستاده است. مکان احتمالا تبریز، دهه 1880. عکاس نامعلوم، عکس از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.


ناصرالدین شاه علاقه ویژه‌ای به عکاسی از بردگان شخصی اش در حرمسرا داشت. در این عکس 53 برده‌ی خواجه با تبارهای قومیتی مختلف دیده می‌شوند که در اوان کودکی، به بازارهای محلی جنوب و به حرمسرای شاه فرستاده شده بوده‌اند. در میان آنها چهار پسربچه آفریقایی (غلام‌بچه‌ها) مکان: داخل حرمسرای ناصرالدین شاه، کاخ گلستان، تهران، زمان نامشخص، عکس از کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.

یک پزشک