زنان در پاورقی مقالات علمی

امیلیا هرتا سانچز، یکی از پژوهشگرانی که روی آمار حضور زنان در پاورقی مقالات علمی کار کرده است

«تابناک باتو» ـ یازدهم فوریه هر سال، روز «زنان و علم» است. روزی برای تاکید بر لزوم و اهمیت مشارکت زنان در توسعه‌ی علم و دانش و فراهم کردن امکانات تحصیلی برابر برای زنان و دختران جوان در رشته‌های علمی. روزی برای مبارزه با انواع سقف‌های شیشه‌ای و غیرشیشه‌ای در محیط‌های علمی و به یاد آوردن زنانی که در حوزه‌های علمی کوشیدند، تلاش کردند و تولید و هرگز به رسمیت شناخته نشدند و از آن‌ها تجلیلی نشد.

امیلیا هرتا سانچز، پژوهشگر از دانشگاه «براون» و روری رولفز، پژوهشگر از دانشگاه ایالتی سن‌فرانسیسکو، چند سال قبل طرح مشترکی را شروع کردند تا رد پای زنانی را پیدا کنند که دهه‌ها در علم ژنتیک جان کنند، اما به رسمیت شناخته نشده و قدر ندیدند. ایده‌ی این طرح پژوهشی مشترک وقتی به سرشان زد که فیلم ارقام پنهان به کارگردانی تئودور ملفی را تماشا کردند. فیلمی در یادبود و روایت قصه‌ی زندگی سه زن ریاضی‌دان سیاه‌پوست که در دهه‌ی ۱۹۶۰ میلادی، در «ناسا» کار می‌کردند و سهم غیرقابل‌انکاری در برخی پروژه‌های مهم تحقیقاتی این سازمان داشتند که به آن‌ها کمک کرد در رقابت فضایی با شوروی سابق، به موفقیت‌های مهمی برسند. اما هرگز نه از آن‌ها تجلیلی شد، نه نام‌شان در فهرست مفاخر و مشاهیر آمد و تا قبل از ساخته شدن این فیلم، کمتر کسی اصلا اسم آن‌ها را شنیده بود.

هرتا سانچز و رولفز هم می‌گویند که ناگهان دیدند با این‌که خودشان پژوهشگر در حوزه‌ای علمی‌اند، آن‌ها هم هرگز نامی از این ۳ زن نشنیده بودند. از یکدیگر پرسیدند یعنی چند زن دیگر مثل این ۳ زن هستند که هرگز به رسمیت شناخته نشدند؟ آستین‌ها را بالا زدند تا گوشه‌ای از این گمنامی ناشی از مردسالاری را غبارروبی کنند.

این دو پژوهشگر با همکاری چند تن از دانشجویان دوره‌ی لیسانس، شروع به بررسی بیش از ۹۰۰ مقاله‌ در حوزه‌ی علم ژنتیک در فاصله‌ی زمانی ۱۹۷۰ تا ۱۹۹۰ کردند. نام تک‌تک زنانی را که در پاورقی و بخش «تشکر» به آن‌ها اشاره‌ای شده بود، بیرون کشیده و پیشینه‌ی کار واقعی آن زن در تهیه‌ی مقاله را بررسی کردند. نتیجه‌ی بررسی آن‌ها نشان می‌دهد که ده‌ها زن در واقعیت، یکی از نویسندگان مقاله بودند و حوزه‌ی کار و پژوهش آن‌ها، نقش کلیدی در تحقیق داشته است. نام این زنان باید در بخش نویسندگان مقاله فهرست می‌شد، اما آن‌ها و ارزش کارشان به کاری درجه سه و چهار تقلیل پیدا کرده و نام‌شان به عنوان یکی از نویسندگان مقاله ذکر نشد. در نتیجه اعتبار کار و تحقیق و پیشرفت‌های شغلی و علمی بعد از آن هم، همه سهم مردان نویسنده‌ی مقاله شد!

بنا به بررسی این گروه، در این دوره‌ی ۲۰ساله، دست‌کم ۵۹ درصد برنامه‌نویس‌ها در مقالات علمی ژنتیک، زن بودند. با این‌حال تنها نام ۷ درصد این زنان در مقاله‌ها به‌عنوان یکی از نویسندگان ذکر شد. بنا به گفته‌ی دست‌اندرکاران تحقیق، این دوره‌ی زمانی ۲۰ ساله در مطالعات علم ژنتیک بسیار مهم و کلیدی بوده است و باید این واقعیت تلخ را پذیرفت که نقش و اهمیت کار بسیاری از زنان متخصص در پیشرفت علم ژنتیک، نادیده گرفته شده و به‌درستی ثبت نشده است.

بررسی گروه تحقیق نشان می‌دهد، در سال ۱۹۷۵ در مقاله‌ای از مارگرت وو تشکر شد که در «حوزه‌ی کار آماری مقاله» همکاری داشته است. در واقعیت اما مارگرت وو یکی از دانشمندانی بود که ابزار آماری «واترسون» را ساخت. ابزاری که همین امروز هم سانچز و رولفز برای تحقیق خودشان از این ابزار استفاده می‌کنند. نقش و اهمیت کلیدی ساخته و کار او صرفا به تشکری در پاورقی انتهای مقاله تقلیل داده شد!

بنا به آمار سازمان ملل متحد، در حال حاضر کمتر از ۳۰ درصد پژوهشگران در حوزه‌های علمی در سراسر جهان را زنان تشکیل دادند. تبعیض‌ها و کلیشه‌های جنسیتی علنی و غیرعلنی نهادینه‌شده در تاروپود فضای دانشگاهی و جوامع، مهم‌ترین دلیلی است که بسیاری از دختران و زنان جوان را از ابتدا از گام نهادن در این حوزه‌ها بازمی‌دارد. رفتارهای تبعیض‌آمیز مشابه این حذف سیستماتیک زنان پژوهشگر در حوزه‌ی ژنتیک، دلیل دیگری است که بسیاری از زنان را دل‌زده و ناامید و خسته می‌کند.

فرناز سیفی