در قرون ۱۶ و ۱۷ به خصوص در دوران سلطنت
صفوی، مردم ایران تعداد کبوترخانه های زیادی می‌ساختند. کود کبوتر بهترین
کود برای محصولاتی مثل طالبی بود که صفویان علاقه زیادی به آن داشتند.
برج‌های کبوتر با هدف جذب کبوتر‌ها ساخته می‌شد تا بتوانند در آن‌ها لانه
بسازند و کودشان برداشت شود.
این
برج‌ها با آجر ساخته می‌شدند و با گچ و آهک روی هم قرار می‌گرفتند و جزء
بهترین کبوترخانه هایی بودند که در سرار جهان ساخته می‌شدند. در نقطه اوج
کبوترخانه ها، اصفهان حدود ۳۰۰۰ برج کبوترخانه داشت. امروزه حدود ۳۰۰
کبوترخانه در حومه شهر باقی مانده که نیاز به تعمیر دارند. کود‌ها و
موادشیمیایی مدرن باعث شده اند این ساختمان‌های باشکوه بلااستفاده شوند و
بدون نگهداری رو به ویرانی روند.
یک
برج کبوتر معمولی، استوانه‌ای شکل است و از آجرهای خشتی خام، گچ و آهک
ساخته می‌شود. قطر آن‌ها از ۱۰ تا ۲۲ متر متغیر است و ارتفاعشان به ۱۸ متر
یا بیشتر می‌رسد و می‌توانند تا ۱۴۰۰۰ کبوتر را در خود جای دهند.
از
آنجا که بسیاری از حیوانات کبوتر‌ها را شکار می‌کنند، این برج‌ها به شکل
یک قلعه غیرقابل نفوذ ساخته می‌شدند که کبوتر‌ها را از شکارچیان حفظ
می‌کردند. اندازه کوچک ورودیها مانع ورود پرندگان بزرگی مثل شاهین، جغد،
کلاغ و ... به داخل کبوترخانه می‌شد.
فضای
داخلی طرح شطرنجی دارد که به شکل یکنواخت تمام دیوار‌ها را پوشانده و
کبوتران می‌توانند در آن‌ها لانه بسازند. لانه‌ها تقریبا ۲۰ در ۲۰ در ۲۸
سانتیمتر هستند. دیوار‌ها به سمت داخل شیب دارند که اجازه می‌دهد فضولات
کبوتر‌ها مستقیما در گودال جمع آوری مرکزی بیفتد که کف کبوترخانه قرار
دارد. درهای برج هم سالی یکبار باز شده و کود‌ها برداشت می‌شدند.
چیدمان
شطرنجی لانه‌های کبوتر استفاده کارآمدی از فضا بود و در حالی که تعداد
حفره‌ها را حداکثر می‌کرد، وزن و مصالح استفاده شده در ساختمان را به حداقل
می‌رساند. دیوارهای داخلی با قوس‌های داخلی، سقف طاق ضربی، راه پله‌های
مدور و حائل‌های داخلی و خارجی تقویت می‌شدند. به ندرت در ساخت این برج‌ها
از چوب استفاده می‌شد و علیرغم سنت طولانی که ساخت و ساز آن‌ها دارد هیچ دو
کبوترخانه‌ای شبیه هم نیستند.
کبوتر‌ها
برای سکونت در این برج‌ها اسیر نمی‌شدند یا آموزش نمی‌دیدند بلکه به صورت
غریزی جذب می‌شدند. غذا برای این پرندگان فراهم نمی‌شد و آن‌ها در طول روز
به دنبال آب و غذا بیرون می‌رفتند و شب‌ها به برج بازمی گشتند. فضولات
کبوتر‌ها عمدتا به عنوان کود استفاده می‌شد، اما در صنعت چرم سازی و تولید
باروت هم استفاده می‌شدند.
از
۳۰۰ برجی که امروزه در اطراف اصفهان باقی مانده، ۶۵ برج در فهرست میراث
ملی ثبت شده اند. برخی از آن‌ها با وجود دیوار‌ها شکسته و سقف‌های
فروریخته، هنوز کبوترهای وحشی را به سوی خود جلب می‌کنند.
چقدرزیباست کاش دومرتبه احیاء شوند