آشنایی با حروف فارسی

2  ـ 1) آشنایی با حروف فارسی

آواها و اصوات زبان به دو دسته زنجیری و زبرزنجیری تقسیم می شوند. آواهای زنجیری شامل حروف و واج ها هستند که به دنبال هم می آیند و سازه و کلمه را تشکیل می دهند. مانند: الف، ب، پ، ... .

آواهای زبرزنجیری به دنبال هم نمی آیند، بلکه خارج از زنجیره کلام قرار می گیرند و عبارتند از: درنگ، تکیه، آهنگ و نواز.

2-1) واج: جزء بسیط و تجزیه ناپذیر زبان است که در نظام آوایی نقش دارد. واج، در زبان شناسی امروز همان «حرف» در اصطلاح قدماست. در فارسی امروز واج ها شامل صامت ها و مصوت هاست:

 ـ مصوت ها بر سه دسته هستند:

1 ـ مصوت های کوتاه:     َ    ِ  ُ    (زبَر یا فتحه، پیش یا ضمه، زیر یا کسره، که به ترتیب نماینده صداهای o,é,à هستند.
2 ـ مصوت های بلند:   ا          او    (که به ترتیب نماینده صداهای ā، ū، i هستند.)
                                   ای                    
                                                     ow  در واژه هایی مانند خسرو، فردوسی، روشن، گوهر                                                 
3 ـ مصوت های مرکب  بر دو دسته اند:       ēy در واژه هایی مانند کی، پی، ری، جیحون، شیدا

باید به این نکته نیز توجه داشته باشیم که در زبان فارسی، هیچ واژه ای با مصوت آغاز نمی شود و کلماتی که ظاهراً با یکی از مصوت های کوتاه یا بلند آغاز شده اند در اصل با واج صامت ء شروع شده اند. این همزه در فارسی صامت است و به آن «همزه صامت مقدم بر مصوت» یا به اصطلاح زبان شناسان «صامت انسدادی چاکنایی»  می گویند. برای مثال واژه «آسمان» از  7  واج تشکیل شده است: ء/ ا/ س/  ِ/ م/ ا/ ن

 ـ صامت  ، واجی است که گذرگاه هوا هنگام تلفظ آن بسته یا تنگ شود  که شامل حروف فارسی می-شود:  ء، الف، ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م، ن، و، ه، ی.
در بین این حروف چهار حرف «پ، چ، ژ، گ» مختص زبان فارسی اند و در زبان عربی وجود ندارند و همچنین هشت حرف «ح، ث، ص، ض، ط، ظ، ع، ق» مخصوص زبان عربی است.

 ـ علامت تشدید (  ّ ) : یکی دیگر از نشانه ها در حروف فارسی تشدید است. تشدید زمانی به کار می رود که دو حرف یکسان (اولی ساکن و دومی متحرک) کنار هم می نشیند و برای پرهیز از تکرار به جای حرف ساکن اول این علامت قرار می گیرد. تشدید به معنای تکرار حرف و مشدّد خواندن آن است. امروز، به کاربرد این نشانه توجه چندانی نمی شود حال آن که وجود آن در برخی کلمات که املای مشابه اما تفاوت معنایی دارند ضرور است؛ مانند تفاوت حَلال و حلّال.

2-2) تقسیم بندی حروف

برای حروف فارسی تقسیم بندی های گوناگونی در نظر گرفته اند که ذکر آنها در ویراستاری لازم است:
 ـ حروف متصل و منفصل: حروف متصل یا پیوسته، حروفی هستند که به حروف بعد از خود می چسبند ولی حروف منفصل یا جدا به هیچ وجه به حروف پس از خود نمی چسبند که عبارتند از: ا، د، ذ، ر، ز، ژ، و.

 ـ حروف منقوطه و غیر منقوطه: حروف منقوطه که به آن «معجمه» هم می گویند، حروف نقطه دار هستند (الف، ب، پ، ت، ث، ج، چ، ذ، ز، ژ، ش، ض، ظ، غ، ف، ق، ن) و حروف غیر منقوطه یا «مهمله» حروفی هستند که نقطه ندارند (ح، د، ر، س، ص، ط، ع،ک، گ، ل، م، و، ه، ی).

ادامه دارد....

مریم اسدیان، دانشجوی دکترای زبان و ادبیات فارسی