کاخ عالی قاپو، عمارتی است برافراشته در غرب میدان نقش جهان و روبه‌روی مسجد شیخ لطف‌الله و به عنوان یکی از مهم‌ترین شاهکارها‌ی معماری اوائل قرن یازدهم هجری از شهرتی عالم‌گیر برخوردار است. تاریخ ساخت بنا به 1054 هـ.ق باز‌می‌گردد و بانی آن شاه عباس اول است.
عالی قاپو دروازه مرکزی و مدخل کلیه قصرهایی بود که در دوران صفویه در محدوده میدان نقش جهان بنا شده بودند. این امارت، مرکب از دو کلمه عالی و قاپو است که با هم به معنای «سر‌در بلند» یا «درگاه بلند» هستند.
بنای عالی قاپو با ارتفاعی حدود ۳۶ متر تا کف بازار، بلندترین عمارت چند طبقه تا چند دهه اخیر در شهر اصفهان بوده است. این کاخ به دلیل اضافات و الحاقات معماری در هر سو، نمایی متفاوت دارد، به گونه‌ای که از جلو بنا از میدان نقش جهان ۲ طبقه از پشت ساختمان ۵ طبقه، از طرفین بنا ۳ طبقه و با احتساب طبقه همکف به عنوان اولین طبقه، در کل ۶ طبقه است.
به طور کلی عمارت عالى قاپو از دو قسمت متمایز تشکیل شده است؛ قسمت جلویى و مدخل عمارت و ساختمان اصلى کاخ.
قسمت جلویى ساختمان از ساختمان اصلى جلوتر و مدخل وسیع عمارت در همین بخش واقع است. مدخل داراى تاق جناغى است و در دو طبقه طرفین آن درها و تاق‌نماهاى کوچکترى وجود دارد.
بالاى مدخل ایوانى هست که از 3 جهت باز است و اتاق چوبى دارد. در زمان‌هاى گذشته به هنگام ضرورت اطراف ایوان را با پرده مىپوشانیدهاند.
حوضى با لبه‌‌هاى مرمرین و فواره‌هایی در وسط ایوان قرار دارد که کف آن را از مس ساختهاند. از نوشته هاى جهانگردانى چون تارونیه و شاردن چنین برمىآید که در گذشته دور، دیوار انتهاى ایوان و سطوح ستون‌ها آینه کارى بوده است.
بناى این ایوان یا به عبارت دیگر، تالار بر اساس کتاب قصص الخاقانى در سال 1053 هجرى قمرى آغاز شده در مدتى بسیار اندک به اتمام رسیده است.
مدخل به دهلیزى راه مىیابد که به صورت شمالى - جنوبى ساخته شده. در پشت این دهلیز عمارت اصلى عالى قاپو قرار دارد که در آن مقابل مدخل که از آن نام بردیم، قرار دارد.
اما بناى اصلى عالى قاپو از 6 طبقه تشکیل شده است. در طرفین در ورودى عمارت 6 طبقه دو سکوى سنگى وجود دارد. کتبه‌‌اى نیز در بالاى این در قرار دارد که قسمتى از آن با گذشت زمان از بین رفته است.
کرباسى که پس از در ورودى قرار گرفته سقفى بلند به اندازه مدخل جلویى ساختمان دارد. در همین کرباس مقابل در ورودى عمارت اصلى درى دیگر با دو سکو در طرفین هست که کرباس را به حیاط پشت ارتباط مى دهد.
بالاى این در، پنجرهاى مشبک قرار دارد که از آن نور به داخل کرباس مى تابد. اتاق هاى اطراف همین کرباس در حقیقت محل ادارات دولتى بوده است.
دو راه پله مارپیچ در دو گوشه طبقه اول راه‌هاى ارتباطى را تشکیل مىدهند. بالاى طبقه اول، چهار طبقه هست که هر دو طبقه علاوه بر اتاق‌هایى که دارند، داراى تالار بزرگ هستند.
نخستین تالار به وسیله درى بزرگ به ایوان بخش جلویى عمارت باز مىشود. بر در و دیوار این تالار نقوشى زیبا و رنگارنگ وجود دارد که اغلب از آثار رضا عباسى است.
طبقه ششم تالارى بزرگ دارد که تماماً گچ کارى است. این تالار که به اتاق صوت نیز شهرت دارد، بر اساس شناخت فیزیکى صوت و انعکاس آن به نحوى ساخته شده که مثل یک استودیوى مجهز به ضبط صدا طنینهاى اضافى صدا را از بین مى برده و اصوات را صاف به تمام قسمت‌هاى تالار می‌رسانده است. دیوارهاى اتاق‌هاى اطراف نیز با نقاشی‌هاى زیبا تزیین شدهاند.
آنچه عالی قاپو را در عدد آثار باشکوه و بسیار نفیس قرار داده، علاوه بر مینیاتورهای رضا عباسی، گچبری های آخرین طبقه است که به "اتاق موسیقی" یا "اتاق صوت" نیز معروف است. در این قسمت از کاخ، شکل انواع جام و صراحی در دیوار تعبیه شده که ساختن و پرداختن این اشکال به غیر از نمایش زیبایی، خلاقیت و ابتکار هنرمندان گچکار، برای این بوده که انعکاسات حاصل از نغمه های نوازندگان و اساتید موسیقی، به وسیله این اشکال گرفته شده و صداها طبیعی و بدون انعکاس به گوش برسند.
به طورکلی بنای عالی قاپو به عنوان یک بنای تشریفاتی خوش ساخت و زیبا دستاورد دیگری از هنر معماری دوران صفویه است.
با آنکه بعد از دوره صفویه به تزئینات بناها خسارات جبران ناپذیری وارد شده، هنوز شاهکارهایی از گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های عهد صفویه را در بر دارد و بازدید‌کنندگان را به تحسین وا‌می‌دارد.
مینیاتورهای هنرمندانه رضا عباسی، نقاش معروف عهد شاه عباس، نقاشی‌های گل و بوته، شاخ و برگ، اشکال وحوش و طیور و گچبری‌های زیبای آن به شکل انواع جام و صراحی در تاق‌ها و دیوارها تعبیه شده است و شاه صفوی و مهمانان او، از تالار همین عمارت مناظر بازی چوگان، چراغانی، آتش بازی‌ها و نمایش‌های میدانی را تماشا می‌کردند.
عالى قاپو بزرگترین کاخى است که ممکن است در یک پایتخت وجود داشته باشد. پس می‌توان گفت این کاخ در زمان صفویه از بهترین کاخ‌های دنیا به شمار می‌رفته و از این روی، دارای همه مزایا و محاسن بوده و آنچه لازمه یک کاخ سلطنتى بوده در آن وجود داشته است.
صائب تبریزی در پایان بنای این تالار قصیده قرایی سروده و تقدیم به شاه عباس کرده که ابیاتی از آن اینچنین است:
منت ایزد را که از لطف خدای مستعان
عالم افسرده شد از باد نوروزی جوان
جوهر تیغ شجاعت، شاه عباس آنکه هست
نور عالمگیری از سیمای اقبالش عیان
چون شد از تعمیر دلها فارغ از توفیق حق
کرد تالار فلک قدری بنا در اصفهان
گرچه چندین نقش موزون داشت در هر گوشه ای
زین عمارت شد بلند آوازه "نقش جهان"
تا بود خورشیدِ تابان، شمسه ی طاق سپهر
جلوه گاه سایه ی حق باد این عالی مکان (صائب)
گردآوری: گروه وب‌گردی «تابناک باتو»
منابع: anobanini ، همشهری
خوب صفویان که ترک بودند و قبل اصفهان در اردبیل و تبریز هم محل هایی با این اسم داشتند.
قاپو در ترکی الانم به در می گن
اما عالی فکر کنم کلمه عالا(یا آلا) بوده که معنی رنگارنگ یا رنگی را می ده
و در کل میشه گفت در رنگی!