گنبد مشهور سلطانیه که در مسیر تهران ـ زنجان از دور به رنگ نیلگون در پهنه دشت فراخ سلطانیه دیده میشود، گنبدی عظیم و پوششی است زیبا از بینظیرترین گنبدها. این بنا که شاهکاری از معماری دوره اسلامی است، در حکم بلندترین گنبد آجری جهان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. سلطانیه، زمانی پایتخت و مسکن شهریاران ایران بوده و امروزه نیز آرامگاه سلطان محمد خدابنده است.
این گنبد در حد فاصل سالهای 704 تا 712 قمری به دستور اولجایتو پادشاه مغول، معروف به سلطان محمد خدابنده و با تولیت و نظارت خواجه رشیدالدین فضلالله همدانی ساخته شده است.
سلطانیه پایتخت مغولان در زمان الجایتو یا همان سلطان محمد خدابنده بود و حال آنکه پیش از آن شهری به این نام وجود نداشت.
این گنبد نخستین گنبد دو جداره در جهان است که نمیتوان نمونهای قدیمیتر از آن در جهان یافت. ضخامت گنبد 160 سانتیمتر و فضای خالی بین دو پوسته 60 سانتیمتر است.
سیستم دو جداره بودن گنبد در ارتباط با مسائل ایستایی قابل بررسی است، به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا در لنگرهای خمشی و برشی، آن را توخالی و بنا را در مقابل زلزله آسیبناپذیر کرده است.
گنبد سلطانیه از هر نظر بنایی منحصر بفرد و شگفتیساز است؛ اما ظاهرا آن را با الهام از مقبره سلطان سنجر در مرو طراحی کرده اند، با این تفاوت که مقبره سلطان سنجر، مربع است و سلطانیه 8 ضلع است.
این گنبد به حدی در دوره خود معروف بود که 100 سال پس از ساختن آن گنبد، کلیسای سانتا ماریا دل فیوره فلورانس را با الهام از آن ساختند. رنگ اصلی در تزیین بنا آبی است که از آبی کمرنگ و آسمانی تا فیروزه ای و حتی سبزآبی سیر در کل آن دیده می شود. بنا دارای 3 در ورودی است که اکنون در اصلی مسدود است. همچنین 8 پلکان مارپیچ طبقات را به هم وصل می کند. بالای چهار ایوان اصلی بنا، چهار پنجره بزرگ وجود دارد.
این بنا دارای هشت مؤذنه بوده که تمام آنها خراب شده است. این مؤذنه ها برای پخش صدای اذان و خبر یکنواخت در تمام شهر با چند نفر مؤذن تعبیه شده، زیرا در صورت بودن یک منار به علت وجود گنبد صدا به تمام شهر نمی رسید.
مقید بودن مسلمانان به تشخیص دقیق زمان برای انجام مراسم مذهبی را می توان سبب ایجاد ساعت آفتابی در اسکلت این بنا دانست، به این طریق اگر نور از سوراخ گنبد اصلی بتابد زمان اذان ظهر است، نوری که از پنجره های بزرگ می تابد، مبین ساعت و نور پنجره های کوچک حدود دقیقه را مشخص می ساخت، به احتمالی طرح هشت ضلعی بنا نیز به خاطر ایجاد چنین ساعتی بوده است. بدون شک کشف و پیاده سازی علمی این مطلب بسیار قابل اهمیت است که متأسفانه تا کنون توجهی بدان نشده است. در شب هم به یاری بعضی از ستاره ها که از این پنجره ها دیده می شدند زمان را مشخص می کردند.
زمین این ساختمان از طبقات فشرده شن و ماسه به عمق تقریبی 10 متر تشکیل یافته است، بنا روی پایه هایی مرکب از هشت جرز بزرگ حمال آجری استوار شده که در پلان تشکیل یک هشت ضلعی منتظم را می دهند، طول هر یک از اضلاع هشت ضلعی 17 متر و سطح هر یک از این جرزهای باربر حدود 50 متر مربع است. بار این جرزها و به کلی بار تمام بنا روی پیهایی به قطر دو متر وارد می شود که به صورت رادیه ژنرال ایجاد شده است.
پی های این ساختمان عظیم بسیار ناچیز و سطحی است، دلیل این امر مربوط به مقاومت عالی زمین است. نکته ای که سازندگان بنا به آن توجه داشتند، فقط در قسمت شمال بناست که پی ها از سطح طبیعی زمین حدود 5/1 متر پایین رفته، ولی در سایر قسمت ها عمق پی ها از 50 – 60 سانتی متر تجاوز نمی کنند، پی های مزبور از بلوک های سنگی منظم به ابعاد 20 – 25 سانتی متر و ملات گچ و آهک ساخته شده است.
شاید هیچ چیز به اندازه تزئینات سلطانیه رسالت فکری هنرمند را نشان ندهد، زیرا اگر اسکلت بنا در فرم و روابط تأثیر بسزایی دارد، ولی برای عامه مردم قابل درک نیست و تنها همین تزئینات است که در وهله نخست، چشم بیننده را خیره می کند و نحوه تفکر هنرمند زمان را برای بیننده به روشنی بازگو میسازد.
آرتور پوپ، پژوهشگر بزرگ تاریخ ایران میگوید: گنبد سلطانیه به رغم حجم بزرگش سبک و با روح به نظر میرسد و مانند طاق آسمان مستحکم است. بارها فشارها به درستی در نقاط نسبتاً معدودی تمرکز یافتهاند و هیچ مانعی برای آنکه حرکت هماهنگ و رو به عروج بنا را کند یا مخدوش کند وجود ندارد؛ از این روی، بنا از لحاظ ساختار یک شاهکار است.
چگونه به گنبد سلطانیه برویم؟
این گنبد زیبا در میان ارگ سلطانیه و در مرکز شهر سلطانیه قرار گرفته است. سلطانیه یکی از شهرهای استان زنجان و در فاصله 35 کیلومتری این شهر است. برای رسیدن به سلطانیه، کافی است از زنجان به سمت قزوین حرکت کرده و پس از طی 30 کیلومتر از سمت راست وارد جاده سلطانیه شوید. پس از طی 5 کیلومتر به شهر سلطانیه می رسید.
گردآوری: گروه وب گردی «تابناک باتو»
منابع: بیتوته، همشهری، تبیان، jaddeh