اختصاصی تابناک باتو ـ زنبورها، این موجودات جذاب و مفید، از زمان‌های قدیم مورد احترام مصریان باستان بوده اند، در داستان‌ها و شعر‌های شکسپیر مورد ستایش واقع شدند، شخصیت کارتونی وینی پو از آنها می‌ترسید و اخیراً روآن اتکینسون در فیلم جدید خود در نتفلیکس تحت عنوان "مرد علیه زنبور" آنها را به عرصه سینما آورده است. با این حال، خواه به آنها علاقه‌مند باشید، یا خواه از آنها تنفر داشته باشید، ممکن است از شنیدن آن که زنبورها چقدر باهوش هستند شگفت زده شوید.
لارس چیتکا، استاد اکولوژی حسی و رفتاری در دانشگاه کوئین مری لندن، می‌گوید: «اکنون شواهدی داریم که نشان می‌دهد زنبورها دارای سطوحی از آگاهی هستند و حالاتی شبیه به احساسات را از خود نشان داده و حتی آن را درک می‌کنند.»
چیتکا، ۳۰ سال است که روی زنبورها مطالعه می‌کند و یکی از متخصصان برجسته جهان در زمینه سیستم‌های حسی و شناخت زنبور عسل به شمار می‌آید. او در آخرین کتاب خود، یعنی " ذهن یک زنبور" که در ۱۹ ام ژوئیه منتشر شد، استدلال می‌کند که زنبورها نه فقط به دلیل اهمیت گرده افشانی و ایجاد تنوع زیستی، بلکه به دلیل هوش بالایی که دارند به حفاظت ما نیاز دارند و انسان‌ها برای تضمین بقای آنها باید یک تعهد اخلاقی داشته باشد.
چیتکا بیان داشت که: «تحقیقات ما و سایر آزمایشگاه‌ها نشان داده است که زنبورها موجوات بسیار باهوشی هستند. آنها می‌توانند بشمارند، صورت انسان را تشخیص دهند و استفاده از ابزار ساده و مفاهیم انتزاعی را می‌آموزند.»
چیتکا بر این باور است که زنبورها دارای احساسات هستند، آنها می‌توانند چیز‌هایی را برنامه‌ریزی و تصور کنند و می‌توانند خود را به عنوان موجودات منحصربه‌فرد و متمایز از سایر زنبورها بشناسند. او این نتایج را از آزمایشاتی که در آزمایشگاه خود با زنبور‌های کارگر ماده انجام داده بود به دست آورد.
او بیان داشت: «در طی مطالعات ما، هرگاه زنبوری کاری را درست انجام داد، از ما پاداش شکر دریافت کرد. اینگونه بود که ما آنها را آموزش دادیم و حتی کاری کردیم تا چهره انسان را تشخیص دهند.» در این آزمایش، چندین تصویر تک رنگ از چهره انسان نشان داده شد و به زنبورها این موضوع به گونه‌ای آموزش داده شد که یکی از این تصاویر با گرفتن پاداش شکر از سوی محققان همراه است. از این رو، با قرار دادن تصویر همراه با پاداش در میان تصاویری که بدون پاداش همراه اند، واکنش‌های زنبورها را مورد بررسی قرار دادند. محققان دریافتند که زنبورها قادر به تشخیص تصویر درست برای گرفتن پاداش شکر هستند.
چیتکا گفت که برای تبدیل شدن یک زنبور به یک تشخیص دهنده ماهر چهره، تنها به دوازده جلسه آموزش نیاز است.
در آزمایش شمارش، زنبورها آموزش دیدند تا از کنار سه نقطه یکسان به یک منبع غذایی پرواز کنند. پس از اینکه آنها پرواز کردند، محققان تعداد نقاط را در همان فاصله افزایش یا کاهش دادند. وقتی نقاط به هم نزدیک‌تر بودند، زنبورها زودتر از قبل فرود می‌آمدند و برعکس زمانی که نقاط از هم دورتر قرار می‌گرفتند، فرود زنبورها دیرتر صورت میگرفت؛ بنابراین آنها از تعداد نقاط برای در نظر گرفتن مسافت طی شده بهره می‌بردند تا دریباند پس از گذراندن چه مقدار مسافت، باید فرود آیند.
از آنجایی که نقاط مدنظر یکسان بودند، محققان می‌توانستند مطمئن باشند که زنبورها هنگام تصمیم‌گیری در مورد مسافتی که باید پرواز کنند، علامت خاص دیگری را شناسایی نمی‌کنند. از این رو، آنها واقعاً می‌توانند تنها با شمارش تعداد نقاط دیدنی به راه حل دست یابند.
زنبورها همچنین می‌توانستند تصور کنند که اشیا چگونه به نظر می‌رسند. برای مثال، می‌توانستند کره‌ای را که قبلاً فقط در تاریکی احساس می‌کردند، به صورت بصری شناسایی کنند. به بیان دیگر آنها می‌توانند مفاهیم انتزاعی مانند "یکسان بودن" یا "متفاوت بودن" را درک کنند.
چیتکا متوجه شد که برخی از زنبور‌های عسل کنجکاوترند و اعتماد به نفس‌تر بیشتری از بقیه دارند. همچنین در میان زنبورها «زنبور نابغه» عجیبی را می‌توانید پیدا می‌کنید که بهتر از سایر افراد یک کلنی یا در واقع همه زنبور‌های دیگری که محققان آزمایش کرده اند، کار می‌کند.
او همچنین کشف کرد که زنبورها با تماشای زنبور‌های دیگری که با موفقیت یک کار را انجام می‌دهند، بهتر یاد می‌گیرند؛ بنابراین وقتی یک فرد را در کلنی آموزش بدهید، این مهارت به سرعت به همه زنبورها گسترش می‌یابد.
اما زمانی که چیتکا عمداً یک «زنبور نمایشگر» را آموزش داد تا یک کار را به روشی کمتر از حد مطلوب انجام دهد، «زنبور ناظر» متوجه کم کاری زنبور نمایشگر شده بود وعملی را که دیده بود کپی نکرد. در عوض به طور خود به خود تکنیک خود را برای حل مشکل بهبود بخشید و بدون هیچ نوع آزمون و خطا به طور کارآمدتری کار خود را انجام داد.
این امر نه تنها نشان می‌دهد که زنبور از نتیجه مطلوب اعمال خود آگاه است، بلکه نشان می‌دهد که در سر زنبور نیز «نوعی تفکر» وجود دارد. "این یک مدل سازی داخلی از "چگونه به نتیجه مطلوب خواهم رسید؟ " است، نه اینکه فقط آن را امتحان کنم. "
سوال بعدی محققان این بود که آیا چنین موجودات باهوشی احساسات دارند؟ در یک آزمایش، زنبورها وقتی روی یک گل فرود می‌آمدند، دچار حمله شبیه سازی شده توسط عنکبوت می‌شدند. پس از این حمله، کل رفتار آنها تغییر کرد. آنها در مجموع برای فرود روی گل‌ها بسیار مردد بودند و قبل از اینکه تصمیم بگیرند تا روی گل‌ها فرود بیایند، همه گل‌ها را به طور گسترده بازرسی کردند.
زنبورها روز‌ها پس از حمله به آنها این رفتار مضطرب را از خود نشان می‌دادند و حتی گاهی اوقات طوری رفتار می‌کردند که انگار روح می‌بینند. یعنی گلی را بازرسی می‌کردند و حتی در صورت عدم وجود عنکبوت نیز روی آن نمی‌نشستند.
آنها طوری رفتار می‌کردند که گویی نوعی اختلال استرس پس از سانحه دارند. آنها عصبی‌تر به نظر می‌رسیدند و رفتار‌های روانی عجیب و غریبی را نشان می‌دادند؛ به گونه‌ای که گل‌های کاملاً خوب را حتی در صورت نبود هیچ گونه تهدید شکار روی آنها، رد می‌کردند و روی آنها نمی‌نشستند. این مسئله نشان داد که آنها دچار یک هیجان منفی شده اند.
در مرحله بعد، چیتکا آزمایش را عوض کرد و در عوض به زنبورها برای نشستن بر روی گل‌ها غذای کوچکی را به عنوان پاداش داد. این پاداش روحیه خوبی به آنها داد و سبب شد تا آنها با تردید کمتری روی گل‌ها بنشینند.
دکتر جاناتان برچ، که رهبر پروژه بررسی احساسات حیوانات در دانشکده اقتصاد لندن بیان داشت: «من بر این باورم که زنبورها به احتمال زیاد حساس هستند. او گفت که برای اذعان باهوش بودن زنبورها به شواهد بیشتری نیاز است.»
