اختصاصی تابناک باتو ــ حضرت امام صادق (ع)، ششمین پیشوای شیعیان جهان و رئیس مذهبِ شیعیان دوازده امامی، بنا بر نقلهای معتبر، در شهر «مدینه» و در سال ۱۴۸ هجری قمری به شهادت رسیدند و پیکر پاک آن بزرگوار در قبرستان «بقیع» و در جوار مقدس پدر و پدر بزرگِ معززشان و همچنین عموی بزرگوارشان حضرت امام حسن مجتبی (ع) به خاک سپرده شد.
با این حال و به رغم این شهرت که ایشان در شهر مدینه به خاک سپرده شده اند؛ موضع دیگری در خصوص مزار و مرقد مطهر آن حضرت در بین برخی مسلمانان مطرح است که شاید کمتر شیعهای آن را شنیده یا در میان متون خوانده باشد و بد نیست در این مجال بدان پرداخته شود و تا حدی علاقهمندان را از کم و کیف آن مطلع نمود و ابهامات را زدود.
«زین العابدین شیروانی» مُتوفای ۱۲۵۳ هجری، از مؤلفان دوران سلطنت «فتحعلیشاه قاجار» (م.۱۲۵۰ ق.) بوده است که سالیان درازی به گشت و گذار و سیاحت در نقاط گوناگون عالم پرداخت و آنچه در این سفرها به چشم دیده بود یا از طریق افراد مورد اطمینان خود، از شهرها و آبادیها و کیفیات آنها شنیده بود در قالب آثاری قلمی، ثبت و ضبط نمود که یکی از آن ها، اثری موسوم به «بُستان السیاحه» است که اکنون به ما ارث رسیده است.
او در این کتاب، در دو جا از مزاری منسوب به امام صادق (ع) در کشور «چین» یاد نموده که دقیقاً عبارات مرتبط با گزارش وی را در دنبالۀ این مقالْ قید و آنها را تحلیل مینماییم:
«مُلک (سرزمینِ) «خُتَن» از کشور (ناحیۀ) «تُرکستان» [در چین]و بَلدَه (شهر) «یارکَند» دار المُلْک (مرکز) آنست و از مُضافات (توابع) مملکت «خَتا» ست... مزارِ فیضْ آثار (با کرامتِ)، حضرت امام جعفر الصادق (ع) را در آن دیار نشان مىدهند و قبر شریف آن حضرت، ما بین [دو شهر]«یارکَند» و «قَزقَز» واقع شده [است]. سالى (هر ساله) جمعى کثیر و جَمّى غَفیر (عدۀ زیادی) به زیارت تُربت (مقبرۀ) آن حضرت رفته و طلب حاجت نموده به مُراد رسند.» [۱]
زین العابدین شیروانی در جایی دیگر از کتاب خویش، موقعیت دقیق مزار امام صادق (ع) را این چنین بیان کرده و نوشته است:
«لفظِ «آق» در لغت (زبان) ترک، به معنى «سفید» است و «سو»، «آب» را گویند. گویا آبِ آن دیار سفید است. لِهذا (از این جهت) به این اسم موسوم گردیده [است].... [آق سو]نام یکى از مَدایِن (شهرهایِ) [کشور]«چین» [می باشد]که داخل [در]بِلاد (شهرهایِ) ترکستانست. گویند آن شهر در دو منزلى «یارکند» واقع است.... شنیده شده که قبر حضرت امام جعفر صادق (ع) را در قُرب (نزدیکی) آن دیار نشان مىدهند و گروه انبوه هر سال به زیارت آن حضرت مىروند و خدمات پسندیده نسبت بِدان تربت (مزار) مىکنند؛ چنان که [برخی]قبر حضرت امام محمد باقر (ع) را در نواحى شهر «اندخوند» مِن (از) بلاد «طُخارستان» [بر میشمرند]....» [۲]
بحث
۱. به طور قطع و یقین انتساب این مزار به امام صادق (ع) نادرست است و مرقد مطهر ایشان چنان که در ابتدا بیان شد در شهر «مدینه» و در قبرستان «بقیع» و به عبارتی در کشور «عربستان سعودی امروزی» است نه در کشور «چین» و موضعی که در متن از آن یاد شده است.
۲. در این عبارات، به ناحیهای به نام «طُخارستان» (تُخارستان) و نواحی شهر «اندخوند» نیز اشارهای شده که در آن مزار منسوب به حضرت امام باقر (ع) (م.۱۱۴ ق.) واقع شده است. لازم به ذکر است که ناحیۀ یاد شده در کشور «افغانستان» قرار دارد و مانند انتساب قبلی به یقین این مقبره نیز ناصحیح است؛ زیرا پیکر مبارک این امام هُمام در همان قبرستان بقیع و در کنار پدرشان امام سجاد (ع) و فرزندشان امام صادق (ع) مدفون میباشد. ناحیۀ تخارستان، حدوداً مشتمل بر استانهای «فاریاب»، «جوزجان»، «بَلخ»، «سَمَنگان»، «قُندوز»، «تخار» و «بَدَخشان» در افغانستان امروزی بوده است که بر طبق متن، شهر «اندخوند» در این ناحیه جای دارد. شایان ذکر است؛ مزاری در شهر «داقوق» در استان «کَرکوک» عراق نیز وجود دارد که به امام باقر (ع) منسوب است و بی شک این انتساب هم، به مانند نمونههای یاد شده، روی در صواب ندارد.
۳. در متن مزبور، موقعیت شهر «آق سو» نسبت به شهر «یارکند» در دو منزلی بیان شده است. هر «منزل» در تعابیر کهن تاریخی، فاصلۀ دو اُتراق و فرصت استراحت کاروانیان در قدیم بوده است و به عبارتی، دو منزلی مجموعاً و در واقع فاصلۀ ابتدا تا انتهای چهار اتراق میشود. به هر روی این نوع بیان برای اهل قدیم از بُعد فاصلۀ مکانی و زمانی بیشتر ملموس بوده است تا برای امثال ما که در عصری زندگی میکنیم که همه چیز بر اساس محاسبات دقیق کیلومتری یا مایلی بیان میشود و از طرفی از این نکته نیز نباید غافل شد که این نوع بیانِ مسافت ها، تخمینی است و دقت لازم را ندارد.
۴. امروزه به منطقۀ ترکستان چین، «سین کیانگ» میگویند و مزار منسوب به امام صادق (ع) در این گزارش که به صراحت در نزدیکی شهر «آق سو» گفته شده در ۴۰۰ کیلومتری شهر «کاشغَر» واقع و اکنون نیز معمور و آبادان است. در نقشۀ زیر میتوانید موقعیت آق سو را با رنگ صورتی در استان سین کیانگ چین ملاحظه نمایید!
۵. احتمالاتی را میتوان به عنوان دلایل انتسابهای نادرست این مزارات از نظر علمی در میان گذاشت. یکی این که شخصی هم نام یا هم لقب با این بزرگواران مثلاً جعفر بن محمدْ نام یا صادق صفت یا محمد بن علی نام یا باقر صفت بوده است که به هر روی، به مرور ایام، مردمِ عوام تصور و توهم کرده اند که مقصود از وی آن جنابان هستند؛ یا امامزادهای از نسل آن بزرگواران بوده که همنام این دو امام بوده و مزار آن امامزاده به تدریج و به اشتباه به اسم امام صادق (ع) در چین و امام باقر (ع) در افغانستان مشهور، معروف و تبدیل شده است. البته این موضوع به دفعات در بحث مزارات تکرار شده و برای اهل پژوهش و تحقیق مسبوق به سابقه است. مثلاً در شهر «مزار شریف» افغانستان، بقعه معروف شهر، منسوب به حضرت امام علی (ع) است و عوام الناس در آن سامان خیال میکنند که آنجا قبر واقعی حضرت علی (ع) میباشد. در اصل به جهت تشابه نام امامزاده «ابوالحسن علی بن ابی طالب» از نوادگان امام سجاد (ع) با «نام» و «کنیه» و «نام پدر» حضرت علی (ع) این اشتباه به وجود آمده و در حقیقتْ مزار مطهر امیرمؤمنان علی بن ابی طالب (ع) در شهر «نجف اشرف» و در عراق کنونی است. یا از سوی دیگر میتوان این فرض را نیز محتمل دانست که با وجود و بر اساس فرهنگ شیعیِ مناطقی همچون «هند» که در مجاورت ترکستان چین قرار دارد و آنجا به جهت دور بودن ایشان از اماکن مقدس و مزارات اهل بیت (ع)، مکانها یا چیزهایی به نام «امام باره» درست میکنند و در آن به تعظیم و تکریم مقدسات و به خصوص مراسمهای عزادارای معصومان (ع) میپردازند، در این فرصت این فرضیه را بیان کنیم که این مکانها و قبور به شکلی امام باره یا چیزی شبیه آن بوده و به مرور دهور تبدیل به مزارِ عینی و ظاهریِ امامی معصوم (ع) شده است و در این زمینه، ترکستان چین یا تخارستان افغانستان به شکلی متأثر از این نوع نگرشها و فرهنگ خاص هندیان شیعه در این زمینه قرار گرفته است.
پی نوشت
[۱]شیروانی، زین العابدین بن اسکندر (م.۱۲۵۳ ق.) بستان السیاحه، سنایی، تهران- ایران، چاپ ۱، ص ۲۳۳.
[۲]همان، ص ۴۲.
دکتر سید مرتضی میرسراجی، مدرس دانشگاه
ای ای ای ...بیچاره ایران ما...
ماهم که فعلا مجبوریم باج بدیم و خراج گزار باشیم و صدامونم در نیاد