در پژوهشی بررسی شد؛
سیستمهاي حمایتی و رفاهی چه تأثیری در میزان شیردهی مادران دارد؟/ پدرها کمک کنند
"نه من کسی رو ندارم کمکم کنه، شوهرم شش صبح از خونه میره بیرون، شبها صداش میکنم یه چند دقیقه بچهرو بگیر، بلند میشه چند دقیقه بعد ... رو مردها نمیشه حساب کرد. من الان دو ماه افتاده بودم از کمردرد، کی اومد کمکم؟"
در چند سال اخیر، در بسیاري از نقاط دنیا شیوع و طولمدت تغذیه انحصاري با شیر مادر کاهش یافته است. در کشور ما نیز تا سال 1376 تغذیه انحصاري با شیر مادر تا شش ماهگی پیشرفت چشمگیري داشت و این آمار به 53 درصد در شهر و 57 درصد در روستا رسید، اما به نظر میرسد اهداف تغذیه انحصاري با شیر مادر در کشور به طور مطلوب محقق نشده و تغذیه انحصاري با شیر مادر در شش ماه اول زندگی در سال 1384، 23 درصد بوده است.
به گزارش مهرخانه، در گذشته عوامل مؤثر در شیردهی مطالعه و بررسیشده، اما در این مطالعات به شناخت این پدیده در بستر طبیعی آن کمتر توجه شده است. در این حوزه متغیرها و تعیینکنندههاي پنهانی دخیلاند که با سازههاي فرهنگی اجتماعی درهم آمیختهاند و با روش کیفی میتوان آنها را کشف و استخراج کرد. با توجه به اینکه تغذیه با شیر مادر در سالهاي اخیر کاهشیافته، یکی از برنامههاي بهداشتی در سطح کشور ترویج تغذیه با شیر مادر و افزایش سلامت کودکان و مادران است؛ ازاینرو، در این مقاله الگوهاي اجتماعی و فرهنگی مؤثر در تغذیه با شیر مادر بررسی میشوند.
روششناسی تحقیق
این پژوهش به روش کیفی و با استفاده از روش مردمنگاري انجام شده است. مردمنگاري روشی است که بر اساس آن محقق به مطالعه رفتارها و فعالیتهاي افراد مورد مطالعه در محیط طبیعی میپردازد. براي گردآوري دادههاي کیفی از روش مشاهده مستقیم، مشاهده مشارکتی، و مصاحبههاي نیمهساختیافته استفاده شد. جامعه آماري این مطالعه شامل مادران مراجعهکننده به مراکز بهداشتی درمانی که کودکان صفر تا دو ساله دارند و کارکنان بهداشتی از جمله متخصصان اطفال، متخصصان زنان، و کارشناسان بهداشت و مامایی است.
از 37 نفر شرکتکننده در این تحقیق، 9 نفر کارکنان بهداشتی بودند که با مادران به طور مداوم ارتباط داشتند (شامل 1 نفر متخصص اطفال، 1نفر متخصص زنان، و 7 نفر کارشناس بهداشت) و 28 نفر مادرانی که حداقل یک فرزند داشتند و دامنه سنی آنها بین 20 تا 35 سال بود.
پس از تجزیه و تحلیل دادهها، عوامل مؤثر در تغذیه با شیر مادر در سه عرصه عوامل فردي، عوامل فرهنگی، و عوامل اجتماعی- اقتصادي دستهبندي شدند.
1. عوامل فردي
عوامل فردي در سطح محوري مشتمل بر عوامل زیستفیزیکی، عوامل روانی و مادري، و آگاهی و آمادگی مادر است.
1.1. عوامل زیستفیزیکی
عوامل زیستفیزیکی شامل عوامل مربوط به کودك و عوامل مربوط به مادر است. عوامل مربوط به کودك شامل امتناع کودك از خوردن، زردي نوزاد، شکاف کام، شیر خوردن شبانه، وابستگی شدید کودك، ناآرامیکودك، و نارس بودن نوزاد است. عوامل مربوط به مادر شامل کمشیري ارثی، بارداري و زایمان سخت، خستگی مادر، ضعف جسمانی مادر، نداشتن شیر کافی، مشکلات سینه، تغذیه نامناسب مادر، استفاده از داروي کاهشدهنده شیر مادر، بوي بدن مادر، مزه شیر مادر، استراحت مادر، و دسترسی آسان شیر مادر است؛ چنانکه مادر دیپلمه نخستزا علت قطع شیردهی خود را نارسبودن نوزاد و خستگی و ضعف جسمانی خود برمیشمارد و چنین میگوید: "تمایل داشتم شیر بدم، اما شیرم کم بود، نارس به دنیا اومد وقتی اومد خونه خیلی زیاد درگیري داشتیم و دیگه نتونستم تلاش کنم براي این که شیرم زیاد بشه و همون شیر خشک رو ادامه دادم."
مادر لیسانسه شاغل نخستزا تغذیه نامناسب خود را علت نداشتن شیر کافی بیان میکند و میگوید: "...چیزي هم که نمیخورم دو تا چایی صبحانهمون هم که یه لقمه است و ناهار هم ساعت 4 میخوریم اونوقت میخواید شیر داشته باشیم. مسلمه که شیر نداریم. از اول مهر تا حالا ناهار نمیدن."
1.2. عوامل روانی و مادري
عوامل روانی و مادري شامل آرامش و استرس مادر در شیردهی، اعتمادبهنفس مادر، افسردگی و سرحالی پس از زایمان، پشتکار مادر (صبر و حوصله مادر)، احساسات مادرانه، و ایجاد محبت و وجدان مادري است.
آرامش مادر مهمترین عامل موفقی در شیردهی است؛ بهطوريکه اکثریت مادران نداشتن استرس و داشتن آرامش را شرط اساسی در شیردهی موفق برمیشمردند.
مادر کارشناسارشد نخستزا داشتن آرامش را مهمترین عامل در شیردهی برمیشمارد و چنین میگوید: "مهمترین چیز آرامشیه که مادر باید داشته باشه اگر آدم یک تکیهگاه محکم داشته باشه و آرامش داشته باشه میتونه یه شیردهی خوب داشته باشه ولی اگر نگرانی داشته باشه ..."
مادر فوقدیپلم داراي دو فرزند چنین میگوید: "عصبیشدن شیر را کم میکنه. وقتی جایی میخوام برم و استرس پیدا میکنم شیرم کم میشه. همون روز میخوام شیر براش بذارم و برم نمیتونم."
کارشناس واحد مشاوره شیردهی در توضیح مشاهدات خود از مادران میگوید: "یعنی مادرایی هستند که اومدن اینجا نشستن و گریه میکنن و میگن نمیتونیم شیر بدیم، شیر هم داره، وقتی مادر حس خوبی نداره، بچه نمیگیره، وقتی مادر موقع شیردهی استرس داره بچه زیر سینه نمییاد."
1.3. آگاهی و آمادگی مادر
این مقوله شامل آموزش شیردهی، تجربه مادر در شیردهی قبلی، و آگاهی مادر در زمینه نحوه شیردهی، استفاده از شیشه، روند رشد کودك، نحوه دوشیدن، و نگهداري از شیر است.
بیشتر مادران آموزشهاي لازم درباره شیردهی را پس از زایمان در بیمارستان و یا مراکز بهداشتی دیده بودند و به تأثیر آن در شیردهی خود اذعان داشتند، اما چند مورد از مادران هم آموزش شیردهی ندیده بودند؛ اینها از جمله کسانی بودند که به فرزندشان شیر خشک میدادند.
کارشناس بهداشت خانواده درباره تأثیر آموزش شیردهی قبل از زایمان میگوید:" آموزش شیردهی قبل از زایمان خیلی مهمه؛ یعنی قبل از این که مادري بچهدار بشه اینها رو بهش آموزش بدن، مؤثرتره. مثلاً تو کلاسهاي مشاوره قبل از ازدواج این آموزشها نیاز است."
مادر لیسانسه نخستزا به این مطلب اشاره میکرد که قبل و پس از زایمان آموزشهاي لازم درباره شیردهی را دیده و از مزایاي شیر مادر آگاه است. او در بیان علت انتخاب تغذیه با شیر مادر چنین میگوید: "خیلی خوبه، مزایایی داره، تحقیق کردم، خیلی خوبه براي خودم و بچهام. من پرسیدم ... رحمم را خیلی زودتر جمع میکنه، جلوگیري میکنه از حاملگی بعدي و براي استخوانبندي و براي رشدش از نظر روحی محبتی که بین مادر و فرزند ایجاد میکنه."
2. عوامل فرهنگی
فرهنگ در سطح تفسیري شامل فرهنگ عامه و خانوادگی میشود.
2.1. فرهنگ عامه
فرهنگ عامه خود شامل باورهاي مذهبی و باورهاي سنتی (به معناي سنتهاي حاکم بر رفتارها نسبت به استفاده از شیر خشک یا شیر مادر) است. بیشتر شرکتکنندگان در این تحقیق بر آن بودند که شیر مادر بهتر از شیر خشک است و غذاي کاملی محسوب میشود.
مادر لیسانسه شاغل در اینباره میگوید: "همهاش فکر میکردم که نباید شیر خشک بدم و روي این موضوع حساس بودم، تا اونجایی که میتونم شیر بدم شیر خشک یه جورایی بچهرو کمجون میکنه. طبق همین عقیدههایی که داشتم، میگفتم تا اونجایی که بشه ندم، شیر خشک ندم و شیر خشک معلوم نیست که چیه بالاخره مواد نگه دارنده داره، بچه کوچولوه هرچی اینها وارد بدنش نشه بهتره، اما الان که برمیگردم و فکر میکنم میبینم که فقط خدا کمکم کرد، اگر کمکم نمیکرد نمیتونستم. چون من اینجا هیچ کس رو کمک ندارم."
از طرفی، باورهاي مذهبی افراد در رفتار مادران تأثیرگذار است؛ بهطوريکه مادر دانشجوي نخستزا به این مسئله اشاره میکند: "اولاً که حق طبیعی بچهاست و خدا این رو براش قرار داده. احساس میکنم این یه وظیفه الهیه که براي من قرار داده، خواصی که از نظر روحی براي مادر و بچه داره و این که بچه از خیلی از بیماريها ایمن میشه."
2.2. فرهنگ خانوادگی
این مقوله شامل نقش خانواده و نقش همسر است. نقش خانواده شامل باور خانواده به شیر خشک یا شیر مادر، همکاري و همراهی خانواده، تشویق و حمایت خانواده، و نبود مشکلات خانوادگی است.
نقش همسر نیز باور مثبت همسر به شیر مادر، همکاري وهمراهی همسر، تشویق و حمایت همسر، و نبود اختلافات زناشویی را شامل میشود.
بیشتر مادران به نقش حمایتی والدین (از جمله مادر خود) اشاره میکنند که پس از ز ایمان آنها را در شیردهی و کارهاي منزل کمک کردهاند. مادر دانشجوي نخستزا راجع به نقش اطرافیانش چنین میگوید: "خیلی تشویق میکردن و خیلی تأثیر داشت. مادر و پدر خودم و مادر و پدرشوهرم مرتب رسیدگی و تشویق میکردن. چقدر سر وقت شیر میدي، داره تپل میشه، شیرت خوبه، ... بالاخره تشویقشون اثر داشت."
یکی از عوامل مؤثر در شیردهی مادران باور و آگاهی همسرانشان به شیردهی است. همکاري و تشویق همسرْ مادران را به ادامه شیردهی دلگرم میکند، مادر میتواند با پشتوانه عاطفیِ به دستآمده بر مشکلات ناشی از شیردهی غلبه کند.
اختلافات زناشویی و مشکلات خانوادگی در شیردهی تأثیر منفی میگذارد و میتواند باعث ناتوانی مادر در غلبه بر مشکلات شود. مادري به واحد مشاوره شیردهی مراجعه کرده و به علت نداشتن شیر کافی خواستار گرفتن کوپن شیر شده است. این مادرِ لیسانسه که دو فرزند دارد، طی صحبتهاي مسئول واحد با او، سخنانی میگوید که حاکی از اختلاف با همسر و نداشتن حمایت کافی همسر و وجود مشکلات خانوادگی است: "نه من کسی رو ندارم کمکم کنه، شوهرم شش صبح از خونه میره بیرون، شبها صداش میکنم یه چند دقیقه بچهرو بگیر، بلند میشه چند دقیقه بعد ... رو مردها نمیشه حساب کرد. من الان دو ماه افتاده بودم از کمردرد، کی اومد کمکم؟ شوهرم ده بار زنگ زد من از سر کارش کشوندمش آوردمش این جا. من هم خاموشش میکنم. نه خیلی اذیتم کرد، مادرشوهرم درسته که تحصیلکرده است، ولی بیسواد خیلی بهتره. من مادرشوهرم رو دوست دارم و از بعضی کارهاش هم خوشم میاد، اما یه رفتارهایی میکنه مادرشوهرم."
3. عوامل اجتماعی و اقتصادي
عوامل اجتماعی و اقتصادي در سطح تفسیري مشتمل بر این موارد است: سیاستهاي بهداشتی تغذیه با شیر مادر، عوامل اقتصادي، سیستمهاي حمایتی و رفاهی، و تداخل نقشهاي اجتماعی با مادري.
3.1. سیاستهاي بهداشتی تغذیه با شیر مادر
این مقوله شامل محدودیت در دادن کوپن شیر خشک، مدت مرخصی زایمان، تبلیغات رسانهاي، تماس پوستی مادر و نوزاد، و اجراي برنامه بیمارستانهاي دوستدار کودك است.
در چند دهه اخیر، سیاستهاي بهداشتی کل کشور در جهت ترویج تغذیه با شیر مادر بوده است؛ ازاینرو، برنامههاي متعددي به منظور گسترش تغذیه با شیر مادر به اجرا درآمده است. از جمله این که در همه بیمارستانهاي کشور برنامه بیمارستانهاي دوستدار کودك اجرا میشود.
همچنین، تبلیغات رسانهاي در جهت ترویج تغذیه با شیر مادر است و کوپن شیر خشک فقط به افراد خاصی داده میشود. کارشناس بهداشت به محدودیت در دادن کوپن شیر اشاره میکند و میگوید: "کوپن رو به اونهایی که واقعاً احتیاج دارن میدیم. مثل چندقلویی، جدایی مادر، فرزندخوانده، رحم استیجاري یا مادري که تحت شیمیدرمانیه، یا مادري که فرزندش داراي شکاف کام است. ما این مادران رو کمک میکنیم، اما چیزي که برایمان مدنظره اینه که بقیه مادرا باید خودشون شیر بدن"
علاوهبراین، در چند سال گذشته، قوانینی به تصویب رسیده که در صورت اجراي درست آن زنان تا شش ماه از مرخصی زایمان بهره میبرند، روزانه یک ساعت میتوانند از پاس شیر خود استفاده کنند. اگرچه تاکنون قوانین و برنامههایی به منظور ترویج تغذیه با شیر مادر به تصویب رسیده و به اجرا درآمده است، هنوز وقت و هزینه بیشتري باید صرف این زمینه شود.
3.2. عوامل اقتصادي
عوامل اقتصادي شامل تأثیر وضعیت اقتصادي در شیردهی، هزینه بالاي شیر خشک، انگیزه اقتصادي براي اشتغال، و دسترسی آسان به شیر مادر است.
وضعیت اقتصادي خانواده از چند جهت میتواند در شیردهی مادران تأثیر داشته باشد. اول این که مادرانی که وضعیت اقتصادي مناسبی ندارند، معمولاً کیفیت شیر مناسبی ندارند و در مواردي مادر دچار کمبود شیر و ضعف جسمانی میشود. همچنین، در خانوادههایی که وضعیت اقتصادي مناسبی ندارند، مادر مجبور میشود براي گذران زندگی و تأمین مایحتاج خود به فعالیت اقتصادي بپردازد؛ ازاینرو، براي شیردهی فرزندش با مشکلاتی روبه رو میشود. از سوي دیگر، در این خانوادهها هزینه بالاي شیر خشک عاملی در جهت استفاده از شیر مادر است.
کارشناس مامایی به تأثیر وضعیت اقتصادي در شیردهی مادران اشاره میکند: "یه عدهاي از مادرها نمیگن اما غذاشون واقعاً خوب نیست و از نظر مالی نمیتونن غذاي خوب بخورن تا شیردهیشون خوب باشه."
3.3. سیستمهاي حمایتی و رفاهی
این مقوله شامل حمایت و تشویق کارکنان بهداشتی، توصیه پزشک، بودن یا نبودن فضاي مناسب براي شیردهی، و رعایت قوانین شیردهی است. نتایج مصاحبهها نشان میدهد که بیشتر مادران خانهدارِ مراجعهکننده به مراکز بهداشتی، در صورت نیاز مورد حمایت کارکنان بهداشتی قرار گرفتهاند و در مواردي نیز تشویق شدهاند.
همچنین، در سالهاي اخیر، به آموزشهاي شیردهی نسبت به گذشته توجه بیشتري شده و واحد شیردهی به مرکزي ویژه براي رفع مشکلات شیردهی تبدیل شده است و در مواردي مادران در دوران بارداري آموزشهاي شیردهی دیدهاند. ازاینرو، به نظر میرسد مراکز بهداشتی نقشی تعیینکننده در ترویج تغذیه با شیر مادر داشته باشند.
برخی از مادران به نقش کارکنان بهداشتی در ادامه شیردهی خود اشاره میکنند. براي نمونه، مادر شاغل داراي سه فرزند میگوید: "من که دوقلو داشتم توي بیمارستان همون روز خیلی چیزها بهم دادن، سیدي آموزشی و کتاب خیلی بهم دادن، پرستار هم خانم خیلی خوبی بود، بچههام هم ماشا ا... وزنشون خوب بود میگفت اگه بتونی شیر بدي اینها بچههاي خیلی خوبی میشن. خیلی تشویقم میکرد. مرکز بهداشت گفتن میخوان به عنوان مادر نمونه انتخابم کنن."
3.4. تداخل نقشهاي اجتماعی با مادري
این مقوله شامل استفاده بیشتر از شیر خشک در مادران شاغل، اولویتبخشی بین شیردادن به فرزند و وظایف شغلی، نوع شغل، استرس شغلی، تعدد وظایف، فاصله بین محل نگهداري کودك و محل کار، و رعایت نکردن قوانین شیردهی است.
بر اساس مطالعه حاضر، مادرانِ داراي شغل نیمهوقت زمان بیشتري براي شیردهی داشتند و معمولاً در شیردهی مشکلی نداشتند، اما مادران داراي شغل تماموقت به علت فاصله زیاد بین محل نگهداري کودك و محل کار مادر، یا به علت همکارينکردن کارفرما براي استفاده از پاس شیر، نمیتوانستند در زمانیکه در محل کار خود بودند به کودك خود شیر بدهند؛ ازاینرو، مجبور بودند در کنار تغذیه با شیر خود از شیر خشک نیز استفاده کنند.
مادر شاغل نخستزا میگوید: "بعدش دیگه مجبور بودم شیر خشک بدم، چون اگه شیر خشک نمیدادم و شیشه پستونک نمیدادم، الان کسی نبود نگهش داره، از اول میدونستم چون من شاغلم باید عادت کنه شیر خشک هم بخوره من این قدر شیر نداشتم که بخوام بدوشم و براش بذارم."
بهطورکلی، یافتههاي این مطالعه نشان میدهد که اگرچه عوامل زیستفیزیکی از جمله عوامل تأثیرگذار در شیردهی مادران است، این عوامل خود تحتتأثیر احساسات مادرانه، آرامش، اعتمادبهنفس مادر، و باورهاي فرد است.
همچنین، حمایت اجتماعی اطرافیان نقش تعیینکنندهاي در موفقیت یا شکست شیردهی دارد؛ بهطوريکه، اکثر مادران به نقش و حمایت والدین و همسر خود در شیردهی اذعان داشتند و در برخی موارد همکاري و تشویق همسر در شیردهی مادران مؤثر بود. از طرفی، توصیه پزشک و حمایت پرسنل بهداشتی در شیردهی مادران تأثیرگذار است.
نتایج تحقیق نشان میدهد که حمایت اجتماعی از جمله عوامل مؤثر در تغذیه با شیر مادر است. زنان شاغل (به علت استرس شغلی و تعدد وظایف) نسبت به زنان غیرشاغل، با مشکلات بیشتري در شیردهی مواجه میشوند. اگرچه برخی زنان شاغل از شیر خشک براي تغذیه کودك خود استفاده میکنند، در صورت رعایت قوانین صحیح شیردهی و نیز حمایت اجتماعی اطرافیان (بهویژه همسر) میتوانند بر مشکلات غلبه کنند و کودکشان را با شیر خود تغذیه کنند.
منبع: مهرخانه