وقایع اتفاقیه؛ اولین روزنامه ایران + تاریخچه

۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۲۲۹ اولین شماره روزنامه در ایران با نام روزنامچه اخباردارالخلافه طهران منتشر شد و از شماره دوم به وقایع اتفاقیه تغییر نام داد.

روزنامه وقایع اتفاقیه به همت میرزا تقی‌خان امیرکبیر و با رضایت ناصرالدین‌شاه و به‌فرمان او انتشاریافته است؛ چرا که اگر خود شاه به این پدیده بی‌علاقه بود بعد از درگذشت امیرکبیر انتشار آن را متوقف می‌کرد. امیرکبیر تلاش کرد این روزنامه موجبات افزایش آگاهی عمومی را فراهم سازد.
تاریخچه وقایع اتفاقیه

اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه به نام روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران باهمت میرزا تقی‌خان امیرکبیر در ۱۸ بهمن‌ماه سال ۱۲۲۹ هجری شمسی برابر با ۵ ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ هجری قمری و ۷ فوریه ۱۸۵۱ میلادی منتشر شد و از شماره دوم به وقایع اتفاقیه تغییر نام داد. این روزنامه در قطع ۳۰/۵ در ۱۷ سانتی‌متر با کاغذ ساخت اصفهان و با چاپ سنگی به تیراژ ۶۰۰ الی ۷۰۰ نسخه منتشر شد. وقایع اتفاقیه در میدان ارگ تهران و نزدیک کاخ سلطنتی تهیه می‌شد و چاپ آن در دروازه دولاب در چاپخانه خصوصی کارخانه حاجی عبدالمحمد انجام می‌گرفت.

در صفحه نخست این روزنامه، تصویر شیر و خورشید با جمله "یا اسدالله الغالب" به شیوه‌ای خاص طراحی‌شده بود که واژه الله بالای شیر قرار می‌گرفت. عبارت روزنامه اخبار دارالخلافه طهران، در فضای گرافیکی ویژه‌ای به‌صورت غیرمتداول خوشنویسی رایج سازمان داده‌شده بود.

روزنامه‌ی وقایع الاتفاقیه تا شماره شانزدهم روز‌های جمعه و از آن به بعد روز‌های پنج‌شنبه منتشر می‌شد، ازنظر صفحه‌بندی تا شماره ۳۱۸ اخبار و مطالب دو ستونی درج می‌شد، اما از این شماره به بعد ستون‌بندی از بین رفت و مطالب به شکل کتاب‌های چاپی آن زمان فقط با حاشیه خط‌کشی شده و تک ستونی منتشر می‌شد.

این نشریه را از شماره ۲ تا ۴۷۰، روزنامه وقایع اتفاقیه نامیدند. شماره ۴۷۱ روزنامه وقایع نام داشت و از شماره ۴۷۲، نام آن به روزنامه دولت علیّه ایران تغییر کرد. ترتیب نشر آن در ۹ سال نخست، هفتگی و از سال دهم نامنظم و تعداد صفحه‌های این روزنامه از چهارتا دوازده در نوسان بود.

پس از امیرکبیر اداره روزنامه وقایع اتفاقیه سال‌ها برعهده افراد مختلف بود تا اینکه در سال ۱۲۸۸ قمری به اعتمادالسلطنه سپرده شد، او هم روزنامه جدیدش به نام روزنامه ایران را جایگزین این روزنامه کرد.

وجه تسمیه وقایع اتفاقیه

روزنامه در این زمان بر نشریه‌ای که به‌طور منظم منتشر شود اطلاق نمی‌شد و معنای گزارش داشت. واژه روزنامه جزئی از نام نشریه وقایع اتفاقیه است. واژه وقایع که مراد از آن اخبار بوده و ترجمه نیوز انگلیسی یا نوول فرانسه است، از نام تقویم وقایع (روزنامه رسمی عثمانی سابق) یا وقایع مصریة قاهره اقتباس شده است و صفت اتفاقیه را بدان افزوده‌اند. پس روزنامه وقایع اتفاقیه یعنی گزارش وقایعی که اتفاق افتاده است.

محتوای وقایع اتفاقیه

در روزنامه وقایع اتفاقیه اخبار داخلی شامل خبر‌های مربوط به پایتخت (اخبار دارالخلافه)، دربار و سفر‌های ناصرالدین‌شاه، عزل و نصب‌ها و اعطای مقام‌ها، نشان‌ها و امتیازات چاپ می‌شد. در برخی شماره‌های آن، اعلان‌های رسمی دولتی در یک ورق جداگانه چاپ و همراه روزنامه، توزیع می‌شد که به آن اشتهارنامه می‌گفتند. در برخی شماره‌ها نیز اخبار و رویداد‌های شهرستان‌های ایران به چاپ می‌رسید (اخبار ولایات).

در بخش اخبار خارجی، بیشتر اخبار مربوط به دگرگونی‌های سیاسی و اقتصادی کشور‌های اروپایی به چاپ می‌رسید؛ مقالاتی از روزنامه‌های اروپایی برگرفته می‌شد و با ترجمه روان فارسی در روزنامه منتشر می‌شد. بسیاری از این ترجمه‌ها کار صنیع‌الدوله بود. روی‌هم‌رفته روزنامه از زبان نوشتاری ساده‌ای بهره می‌برد که تا زمان جنبش مشروطیت در نوشته‌های این دوره کمتر به چشم می‌خورد. در بیشتر شماره‌های روزنامه، قیمت اجناس موردنیاز مردم به نرخ رسمی دولتی چاپ می‌شد (نرخ ارزاق)؛ در برخی شماره‌های آن اعلان فروش کتاب‌های تازه چاپ‌شده منتشر می‌شد.
این روزنامه به خبر‌های مربوط به کودکان و نوجوانان نیز توجه داشت. ازجمله می‌توان به انتشار اخبار مدرسه دارالفنون، گزارش‌های بیماری‌های کودکان و آبله‌کوبی ایشان، خبر‌هایی پیرامون کودکان فرنگی، گزارش‌های مربوط به حوادث کودکان، کودکان بزهکار و حتی اخبار و آگهی‌های کتاب کودک، اشاره کرد.

پس از نشان رسمی کشور ایران (شیر و خورشید)، نخستین تصویر مطبوعات ایران، در شماره ۴۷۱ روزنامه وقایع اتفاقیه در تاریخ ۲۸ محرم ۱۲۷۷ قمری منتشر شد و آن عکسی از جان سالم به دربردن معجزه‌آسای یک کودک در مجلس تعزیه بود.

مطالب نشریه در آغاز، در چهار سرفصل با عنوان‌های اخبار خود دارالخلافه، سایر بلاد ممالک محروسه یا اخبار ولایات، اخبار دول خارجه و احوالات متفرقه نوشته می‌شد. بعدها، به مناسبت سفر‌های ناصرالدین‌شاه، سرفصل دیگری بانام اردوی همایون به روزنامه اضافه شد. امورات قشونی و قیمت اجناس تجارت دارالخلافه و سایر امورات دادوستد تجارتی دیگر سرفصل‌هایی هستند که بیشترین مطالب را در بردارند. اوقات شرعی، وضع آب‌وهوا و شعر از دیگر مطالب نشریه‌اند. به طور کلی، گزیده‌ای از رخداد‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و هنری جهان و شهر‌های ایران، به ویژه تهران، را در دوره نشریه می‌توان خواند که در این میان، بازتاب اخبار حوادث جایگاهی ویژه دارد.

اخبار دارالخلافه طهران و چند شهر بزرگ ایران بیشترین سطح چاپی را دارا بودند و اخبار کشور‌های جهان کمتر از مطالب دیگر است. در این نشریه، به ندرت مقاله سیاسی و ادبی و تاریخی دیده می‌شود. بیشترین منابع اخبار خارجی روزنامه وقایع اتفاقیه نشریه‌های چاپ خارج از کشور بودند که از طریق پست به تهران می‌رسیدند. در زمینه خبر‌های داخلی نیز، از روزنامه‌های ولایات که گزارش حکمرانان به مرکز نشینان و درباریان بود، استفاده می‌کردند. حکام ولایت با دستیاری مباشران خود در آغاز عمر نشریه، امور نمایندگی و خبرنگاری را برعهده داشتند.

امتیاز‌های وقایع اتفاقیه

روزنامه وقایع اتفاقیه از امتیازات بسیاری برخوردار بود ازجمله اینکه بهای خواروبار و مایحتاج مردم در بعضی از شماره‌ها درج می‌شد، همچنین آگهی‌هایی که فروشندگان کالا می‌داده‌اند دارای قیمت بود و مجموعه وقایع اتفاقیه برای تحقیق در تاریخ اقتصادی ایران خیلی مفید است. از دیگر امتیازات این روزنامه این است است که اخبار ایران و جهان را ثبت کرده و دورنمای اوضاع ایران را از ۱۲۶۷ تا ۱۲۷۷ هجری قمری آشکار می‌کند.

امیرکبیر درباره این روزنامه گفته است:

عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد. این روزنامه منصبی نیست که به کسانی که از دیوان اعلی اسامی ایشان تعیین‌شده، به این‌ها برسد و به دیگران نرسد.

ایراد‌های وقایع اتفاقیه

هرچند انتشار وقایع اتفاقیه گام بسیار مهمی درراه پیشرفت محسوب می‌شود، اما این روزنامه دست‌کم با دو چالش روبرو بود:

ستایش شاه: حکومت لحن نوشتار روزنامه را از همان آغاز و در زمان خود امیرکبیر دچار چاپلوسی کرده بود، به‌طوری‌که از شش صفحه روزنامه، یک صفحه و نیم آن به اخبار و جزئیات کار‌های ناصرالدین‌شاه می‌پرداخت و این کار را با آن‌چنان تملق و گزافه‌گویی‌ای انجام می‌داد که حتی تغییرات جوی و گرم شدن هوا را نیز به یمن وجود مبارک ربط می‌داد، برای نمونه در شماره سوم آن چنین آمده است: از یمن طالع فیروزی مطالع و اقبال بی همان سرکار اعلیحضرت پادشاهی هوای دارالخلافه طهران در این اوقات به‌طوری خوب و خوش می‌گذرد که برف به آن شدت در سه‌چهارروزه به‌کلی از اطراف و حول‌وحوش رفت.

قیمت وقایع اتفاقیه

بهای روزنامه وقایع اتفاقیه ده شاهی بود، در آن دوران یک من گوشت، یک قران قیمت داشت و هر بیست شاهی یک قران بود. هر شماره از وقایع اتفاقیه برابر نیم‌من (یک و نیم کیلو) گوشت بها داشت و ازاین‌رو عامه مردم توان خرید آن را نداشتند.

از آنجا که پخش‌کنندگان روزنامه انتظار داشتند از این راه درآمدی به دست آورند، قیمت تمام‌شده روزنامه برای مردم بالاتر می‌رفت و همانطور که در صفحه اول شماره نخست روزنامه آمده است: دولت علیه، اعضای دولت و صاحب‌منصبان و رعایای صادق را موظف کرده بود تا این روزنامه را بخرند؛ بنابراین نخستین روزنامه ایران عملاً ویژه و برای قشر خاصی بود.

در شماره یک نشریه، قیمت تک نسخه را ننوشته‌اند، اما قیمت شماره دوم پانصد دینار و شماره سوم ده شاهی نوشته شده است. قیمت روزنامه در طول ده سال هیچ تغییری نکرد و ده شاهی، آبونمان سالیانه ۲۴ قران و بهای آگهی نیز هر سطری ده شاهی بوده است.

تاریخچه روزنامه نگاری در ایران

روزنامه نگاری در ایران تاریخچه‌ای دیرینه دارد شروع این صنعت از دربار شاهان قدیم بوده است و مضمون آن اخبار مربوط به دربار و خصوصاً شخص پادشاه بوده است؛ بنابراین می‌توان روزنامه‌نگاری در ایران را به فصل روزنامه‌نگاری در باستان و روزنامه‌نگاری در عصر معاصر تقسیم کرد. کلمه روزنامه در زبان فارسی دارای ریشه‌ای قدیمی است و در برخی از کتاب‌های سده‌های نخست اسلامی این واژه با شکل روزنامچه دیده می‌شود. در دوران فتحعلی شاه، محمدشاه و اوایل پادشاهی ناصرالدین‌شاه، اصطلاح کاغذ اخبار مورداستفاده مردم بوده است، ولی به‌مرور زمان روزنامه به معنای قدیم به کار رفت و استفاده از اصطلاح کاغذ اخبار منسوخ شد.

اولین نشریه چاپی ایران، در دوره سلطنت «محمدشاه قاجار» به‌وسیله «میرزا صالح شیرازی» در تهران تأسیس شد. اولین شماره این نشریه ماهیانه که در دوشنبه بیست و پنجم ماه محرم ۱۲۵۳ قمری (اول ماه مه ۱۸۳۷ م) منتشر شد فاقد نام بخصوصی بود و به ترجمه از واژه فرنگی Newspaper، کاغذ اخبار نامیده می‌شد و در دو صفحه یک‌رویه به قطع ۴۰ سانتی‌متر در ۲۴ سانتی‌متر با خط نسخ در تیتر‌ها و با خط نستعلیق در متن با چاپ سنگی بدون نام و عنوان چاپ می‌شد. در حال حاضر از این روزنامه هیچ نسخه اصیلی در دست نیست و مطالبی که درباره آن نوشته‌شده، ذکر دقیقی از مدت و دفعات انتشار آن به میان نمی‌آورد.

ارومیه اولین شهرستانی است که در تاریخ روزنامه‌نگاری ایران صاحب نشریه شد. این نشریه که دومین نشریه ایران هم به شمار می‌رود، به زبان آشوری بود و بانام زاهاریرادی باهارا در سال ۱۲۶۵ هجری قمری (۱۸۴۹ میلادی) آغاز به انتشار کرد.

وقایع اتفاقیه که دومین نشریه به زبان فارسی و به باور بسیاری اولین روزنامه ایران به سبک و شکل امروزی است، از سال سوم پادشاهی ناصرالدین‌شاه یعنی ۱۲۶۷ هجری قمری زیر نظر میرزا تقی‌خان منتشر شد.

امیرکبیر کیست

میرزا تقی‌خان فراهانی مشهور به امیرکبیر، یکی از صدراعظم‌های ایران در دوره ناصرالدین‌شاه قاجار بود. اصلاحات امیرکبیر اندکی پس از رسیدن وی به صدارت آغاز شد و تا پایان آن ادامه یافت. مدت صدارت امیرکبیر ۳۹ ماه (۳ سال و ۳ ماه) بود. وی مؤسس مدرسه دارالفنون بود که برای آموزش علوم و فنون جدید، به‌فرمان او در تهران تأسیس شد. همچنین انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه ازجمله اقدامات وی به‌حساب می‌آید.

امیرکبیر پس از اینکه با توطئه اطرافیان شاه از مقام خود برکنار و به کاشان تبعید شد و در حمام فین آنجا به دستور ناصرالدین‌شاه به قتل رسید.

متن صفحه نخست اولین شماره روزنامه وقایع اتفاقیه

یا اسدالله الغالب
روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران

ازآنجاکه همت حضرت اقدس شاهنشاهی مصروف بر تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه است، لهذا قرار شد که هفته‌به‌هفته احکام همایون و اخبار داخله مملکتی و ... را که در دول دیگر گازت می‌نامند، در دارالطباعه دولتی زده شود و به‌کل شهر‌های ایران منتشر گردد که اهالی ممالک ایران نیز در هر هفته از احکام دارالخلافه مبارکه و ... اطلاع حاصل نمانید، و ازجمله محسنات این گازت یکی اینکه سبب دانایی و بینایی اهالی این دولت علیه است، دیگر اینکه اخبار کاذبه [و]اراجیف که گاهی برخلاف احکام دیوانی و حقیقت حال در بعضی از شهر‌ها و سرحدات ایران پیش‌ازاین باعث اشتباه عوام این مملکت می‌شد، بعدازاین به‌واسطه روزنامچه موقوف خواهد شد، و بدین سبب لازم است که کل امنای دولت ایران احکام ولایات و صاحب‌منصبان معتبر ورعی‌ای صادق این دولت، این روزنامه‌ها را داشته باشند و برحسب قرارداد فوق در یوم جمعۀ پنجم شهر ربیع‌الثانی ایت ئیل سنۀ ۱۲۶۷ به این کار شروع شد و مباشر این روزنامه‌ها به هرکس که طالب باشد هفته‌به‌هفته خواهد رساند.
اخبار خود دارالخلافه
در این اوقات از حسن تدبیر و سلوک امنای دولت ایران امنیت دارالخلافه چنان است که دزدی‌ودغلی بسیار کم می‌شود، به‌طوری‌که کم ذکر می‌شود، و یک سبب امنیت، گذاشتن قراول خانه‌هاست، در شهر و … قراول خانه‌های چند در دارالخلافه نباشد و امنای دولت قاهره معلوم کردند که بسیار بر امنیت شهر افزوده است، لهذا منظور دارند که در شهر‌های معظم سایر ممالک نیز قراول خانه بگذارند. ازجمله حکم شد که در اول حوت در سی جای مشهد قراول خانه بگذارند.

ایمنا