درباره «حنه»؛ مادر حضرت مریم

حنه، مادر حضرت مریم، مادر بزرگ حضرت عیسی (ع) و همسر عمران راهب بزرگ قوم بنی اسرائیل است. شوهر خواهر او حضرت زکریا، از پیامبرانی است که در قرآن از وی به نیکی یاد شده.

وابستگی‌‌های خانوادگی حنه به شخصیت‌‌های بزرگ معنوی دلالت بر جلالت شأن او نیز می‌‌تواند داشته باشد، زیرا اغلب انسان‌‌ها تحت تاثیر فضای خانوادگی خود رشد می‌کنند.

اشاره قرآن به این زن به عنوان پیش در آمدی برای شروع ماجرای حضرت مریم است. ماجرای حنه و خواهرش در قرآن از سوت وکور بودن خانه این دو و تمایل شدید آنها به داشتن فرزند شروع می‌‌شود.

دو خانواده عمران و زکریا در حسرت فرزندی که روشنایی خانه شان باشد و با بازی‌‌های کودکانه اش شادی بخش زندگی آنها گردد، در غم و اندوه می‌‌زیستند.

به قرینه آیات قران، سوت وکور بودن خانه این دو انسان عابد، که یکی راهب ودیگری پیامبر خدا بود، سال‌های زیادی از عمر آنها را در سکوتی غمبار فرو برده بود.

کم کم با نشستن گرد پیری بر سر و روی آنها، دعای بانشاط آنها با حسرت وغم همراه گردید و اندک اندک نور امید نیز در دل آنها کم فروغ تر می‌‌شد اما همچنان به رحمت خدا دل بسته بودند و در تلاش بودند تا از طریق مناجات ونذر به این حاجت باطنی خود دست یابند.  

قرآن مجید در سوره آل عمران، پس از توضیح چگونگی استجابت دعای حضرت زکریا و تولد یحیی (ع) به بیان ماجرای تولد مریم (ع) می‌‌پردازد و این همان بخشی است که به موضوع بحث این قسمت (حنه) مربوط است.

ترجمه آیات ۳۵ تا ۳۷ سوره آل عمران را باهم می‌‌خوانیم

«آن گاه که زن عمران گفت: پروردگارا، من عهد کردم فرزندی که در رحم دارم از فرزندی خود در راه خدمت تو آزاد گردانم، این عهد من بپذیر که تویی شنوا و آگاه (۳۵)

و چون او را بزاد گفت: پروردگارا، فرزندم دختر است!-و خدا بر آنچه او زاییده داناتر است-و پسر مانند دختر نخواهد بود، و من او را مریم نام نهادم و او و فرزندانش را از شرّ شیطان رانده شده در پناه تو آوردم (۳۶)

پس خداوند او را به نیکویی پذیرفت و به تربیتی نیکو پرورش داد و زکریّا را برای کفالت و نگهبانی او برگماشت (۳۷)»
از بررسی مختصر آیات فوق نکات زیر قابل برداشت است

نذر حنه، بر این که فرزند درون خویش را برای خدمت در معبد، از قید خدمت به خانواده، آزاد سازد.

چنین می‌‌نماید که این نذر در پاسخ به استجابت دعای چندین ساله او برای فرزند دار شدن ویا به طلب حاجتی دیگر (محفوظ ماندن فرزندش از کید شیطان) بوده است.

 از نوع نذر حنه معلوم می‌‌شود که وی طالب فرزند پسر بود زیرا (دست کم در آن دوره) خدمتگزاری زن در معابد یهودیان مرسوم نبود. تعجب مادر از دختر بودن فرزندش از خلال متن آیات مشهود است.

«پسر مانند دختر نخواهد بود»، جمله جالبی است که حنه برزبان می‌‌آورد. حال آن که علی القاعده، باید می‌گفت: «دختر مانند پسر نخواهد بود».

برخی از مفسران معتقدند، حنه با ابراز این جمله‏ خبرى قصد داشت حسرت و ناخرسندی خویش را از دختر بودن فرزندش ابراز نماید.

زیرا دختران به دلایل مختلف از جمله دوران خاص ماهانه‌ای که دارند حق حضور وخدمت رسانی به معبد را نداشتند و این مسأله از نظر حنه با نذری که کرده بود چندان سازگار تلقی نمی‌شد. (نوالثقلین، ج ۱، ۳۳۳) با این حال، بلافاصله از سر تسلیم در برابر خواست خدا می‌‌گوید خداوند به آنچه زاده می شود آگاه تر است.

کنایه از این که خداوند خود می‌‌داند چگونه خدمت به دین و معبد را از طریق این دختر تجلی بخشد.

برخی از روایات زایش عیسی (ع) توسط حضرت مریم و خدمت بزرگی که عیسی (ع) به دین خدا در طول تاریخ انجام داد را بروز و ظهور همان خدمت موردنظر حنه دانستند و این چیزی بود که حنه نمی‌دانست اما مطمئن بود خداوند از آن آگاه است (نوالثقلین، ج ۱، ۳۳۴)

گروه دیگری از قرآن پژوهان، نظیر علامه طباطبایی، گوینده دو جمله مذکور (و خدا بر آنچه وضع حمل کرد آگاه تر است و پسر مانند دختر نیست) را حنه نمی‌دانند، بلکه آن دو جمله را سخن خداوند می‌‌دانند که به صورت جمله معترضه بین سخنان حنه آورده شده است.

علت درج این دو جمله در میانه نقل قول حنه آن است كه مى‏‌خواهد بفرماید ما مى‏‌دانیم كه فرزند او دختر است، و لیكن با دختر كردن فرزند او خواستیم آرزوى او را به گونه‌ای برآورده سازیم كه او را خشنودتر سازد، و اگر او مى‏‌دانست كه چرا فرزند در شكم او را دختر كردیم هرگز حسرت نمى‏‌خورد، و آن طور اندوهناك نمى‏‌شد (ترجمه المیزان، ج ۳، ۲۷۰).

با این حساب، جمله «پسر مانند دختر نیست» می‌‌تواند اشاره به قابلیت خاص زن در مقابل مرد باشد.

آری، مادر شدن، قابلیت خاصی است که دختر دارد و همین قابلیت مقدمه تولد یکی از بزرگ‌ترین پیامبران تاریخ، یعنی عیسی (ع) پسر مریم، گردید واین چیزی است که از هیچ مردی محقق نمی شد.

مفسران، بحث‌‌های زیادی در مورد پیام این بخش از آیه نموده اند.

گروهی این جمله را به معنی برتری زن بر مرد ودسته ای نیز با توجه به تشبیهات دیگر قرآن، این تشبیه معکوس را دلیل برتری مرد بر زن دانسته اند.

ما در اولین بخش از سلسله مقالات زن در قرآن، در مورد نگاه قرآن به جایگاه زن در نظام تکوین، خانواده و اجتماع سخن گفتیم از این روی وارد این بحث نمی شویم.

عمران نام پدر حضرت موسی و‌‌هارون (ع) و همچنین نام پدر حضرت مریم است اما این دونفر صدها سال با یکدیگر فاصله داشتند و تشابه اسمی نباید باعث اشتباه شود.

وجه تسمیه سوره سوم قرآن به نام آل عمران یادکرد خداوند از خاندان عمران به عنوان خانواده برگزیده الهی است.

بلافاصله بعد از آیه مذکور داستان تولد مریم آغاز می‌‌شود ازین رو به نظر می‌‌رسد منظور قرآن از آل عمران، خانواده حنه (همسر و فرزندش مریم) باشد نه یوکابد و فرزندانش (موسی و‌‌ هارون). (ترجمه المیزان، ج ۳، ص ۲۶۲)

 بدیهی است اشاره قرآن بر برگزیدگی آل عمران مربوط به دو عضو برجسته این خانواده یعنی مریم (ع) و عیسی (ع) می‌‌باشد. در خصوص مریم وجایگاه او در یک بخش ویژه به تفصیل سخن خواهیم گفت

 قرآن از پذیرفته شدن نذر این مادر سخن به میان می‌‌آورد و خبر از تربیت نیکوی فرزند او می‌‌دهد: «و انبتها نباتاً حسناً» او را به وجه نیکویی بار آورد.

این جمله چراغ روشنی است بر سر راه کسانی که حاجات قلبی خویش را صادقانه از خداوند می‌‌خواهند و اشاره‌ای است ظریف به این که نذر مسیر مجربی برای رسیدن به حوائج می‌‌تواند باشد.