«تابناک با تو» - واکسن‌ها سالیانه جان هزاران نفر را نجات می‌دهند، تولید واکسن ایمن و مؤثر کرونا گام بزرگ و رو به جلو در تلاش‌های جهانی برای پایان دادن به همه‌گیری پاندمی کرونا است و ایران نیز از چند ماه گذشته مانند کشور‌های دنیا واکسیناسیون در برابر این ویروس را شروع کرده است.
کرونا ویروس دیگر برای همه افراد جامعه شناخته شده است، از همان روز اولی که ویروس کرونا در جهان جداسازی و شناخته شد، تمام تلاش‌های محققان معطوف بر ساخت و توسعه تجهیزات و واکسن‌هایی برای مبارزه با این پاندمی بود. این تلاش‌ها در نهایت به تولید انبوه تجهیزات پزشکی مانند ونتیلاتور و انواع واکسن کرونا منجر شده است.
تقریباً یازده ماه پیش بود که شرکت گامالیا روسیه تولید اولین واکسن جهانی کرونا را به نام اسپوتنیک ثبت کرد پس از آن کمپانی‌هایی همچون مدرنا در آمریکا، شرکت‌های فایزر و بیونتک در آمریکا و آلمان، دانشگاه آکسفورد به همراه شرکت آسترازنکا در انگلیس، شرکت‌های سینوفارم و سینوواک در چین، شرکت بهارات هند و اخیراً گروه‌هایی همچون بنیاد برکت، انستیتو رازی و پاستور در ایران شروع به معرفی انواع واکسن کرونا کردند. مطابق برنامه سند ملی واکسیناسیون کرونا در ایران، واکسیناسیون از بهمن‌ماه سال گذشته در کشورمان با واکسن کرونا اسپوتنیک روسیه آغاز شد و انواع واکسن‌های خارجی کرونا به کشورمان وارد شده است.
واکسن‌های کرونا چگونه عمل می‌کنند؟
واکسن‌ها با تقلید یک عامل عفونی، ویروس، باکتری یا دیگر میکروارگانیسم‌های عامل بیماری عمل می‌کنند، این کار به سیستم ایمنی ما «یاد می‌دهد» که چگونه به طور سریع و مؤثر به این عامل واکنش نشان دهد. واکسن‌ها معمولاً یک نوع ضعیف شده از یک عامل عفونی را ارائه می‌کنند که به سیستم ایمنی ما اجازه می‌دهد تا آن را در حافظه‌اش ضبط کند بدین ترتیب قبل از اینکه ویروس ما را بیمار کند سیستم ایمنی ما می‌تواند سریعاً آن را شناسایی کرده و مقابله کند برخی از واکسن‌های کرونا به این صورت طراحی شده‌اند.
دیگر انواع واکسن‌های کرونا با روش‌های جدیدتر ساخته شده و با نام واکسن‌های پیام‌آور آران‌ای (RNA) یا ام‌آران‌ای (mRNA) خوانده می‌شوند. این نوع واکسن‌ها به جای معرفی عامل (ماده‌ای که باعث می‌شود بدن شما آنتی‌بادی تولید کند)، کد ژنتیک لازم را به بدن ارائه می‌کند تا سیستم ایمنی ما بتواند آنتی‌ژن را خودش تولید کند. تکنولوژی این واکسن‌ها برای چندین دهه مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. واکسن‌های ام‌اران‌ای حاوی هیچ ویروس زنده‌ای نبوده و تداخلی با دی‌ان‌ای انسان‌ها ندارند.
آیا واکسن‌های کرونا ایمن هستند؟
حتی واکسن‌هایی که به سرعت تولید می‌شوند باید تحت آزمایش‌های بالینی دقیق قرار بگیرند تا ثابت شود که استاندارد‌های مورد توافق در سطح بین‌المللی برای حفظ ایمنی و اثرگذاری را رعایت می‌کنند، ساختار یک واکسن تنها در صورتی که مطابق این استاندارد‌ها باشد می‌تواند اجازه سازمان جهانی بهداشت و سازمان‌های ناظر ملی را دریافت کند. یونیسف تنها واکسن‌هایی را خریداری و ارائه می‌کند که مطابق معیار‌های ایمنی و اثرگذاری سازمان جهانی بهداشت بوده و تاییدیه‌های نظارتی لازم را اخذ کرده باشند.
چگونه واکسن‌های کرونا به این سرعت تولید شدند؟
دانشمندان به لطف سرمایه‌گذاری بی‌سابقه در بخش تحقیق و توسعه و نیز همکار جهانی توانستند رکورد زمانی جدیدی را در تولید واکسن ایمن و اثرگذار در برابر کرونا ثبت کنند، تمام استاندارد‌های فرآیند‌های ایمنی و نیز استاندارد‌های نظارتی دقیق رعایت شدند. علاوه بر واکسن‌هایی که هم‌اکنون در بسیاری از کشور‌های جهان در حال استفاده هستند جای دلگرمی بسیار است که بیش از ۲۰۰ واکسن کاندیدا نیز در مراحل مختلف تولید هستند. برخی از این واکسن‌ها در فاز سوم تحقیقات بالینی_ آخرین مرحله قبل از اینکه واکسن تأیید شود_ قرار دارند.
آیا واکسن‌های کرونا در برابر انواع جدید کرونا اثربخشی دارند؟
سازمان جهانی بهداشت می‌گوید که انتظار می‌رود واکسن‌های تأیید شده کنونی حداقل تا حدی حفاظت را در برابر انواع جدید ویروس کرونا فراهم کنند. کارشناسان در اقصی‌نقاط جهان به طور مداوم در حال مطالعه چگونگی اثرگذاری گونه‌های جدید بر رفتار ویروس، شامل هر گونه تأثیر بالقوه بر اثرگذاری واکسن‌های کرونا هستند.
اگر ثابت شود هر کدام از این واکسن‌ها در برابر یک یا چند گونه جدید اثرگذاری کمتری دارند می‌توان ترکیب واکسن را برای حفاظت بیشتر در برابر گونه‌های جدید تغییر داد. در آینده، برخی تغییرات در واکسیناسیون مانند استفاده از دوز اضافه و دیگر به‌روزرسانی‌ها شاید ضروری باشد.
اما کار مهم در این میان این است که واکسینه شوید و تمهیدات لازم برای کاهش شیوع ویروس را انجام دهید، این امر به کاهش احتمال پرش ژنتیکی در ویروس کمک می‌کند. تمهیدات مورد نظر عبارتند از رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی، ماسک زدن، تهویه هوای مطلوب، شستشوی مداوم دست‌ها و دریافت کمک پزشکی در صورت مشاهده علائم بیماری.
کدام واکسن‌ها عوارض بیشتری دارد؟
در گزارش کمیته راهبری مطالعات واکسیناسیون کووید -۱۹ عوارض بعد از تزریق واکسن‌های اسپوتنیک، آسترزنکا، سینوفارم و برکت با یکدیگر مقایسه شده‌اند و در نهایت واکسن‌های سینوفارم و برکت اکثراً درصد کمتری از عوارض را در هفت روز بعد از تزریق از خود بر جای گذاشته‌اند. ایران نیز همچون کشور‌های دیگر دنیا در حال حاضر واکسیناسیون را در برابر ویروس کرونا و بیماری کووید-١٩ آغاز کرده و از زمان شروع واکسیناسیون عمومی در کشور واکسن‌های آسترازنکا، اسپوتنیک وی، سینوفارم چینی و بهارات هندی در سبد واکسن‌های تزریق شده در کشور وجود داشته و در ادامه و تاکنون نیز همین سبد واکسن مجدد با تعداد مختلف شارژ می‌شود و ایرانیان با این واکسن‌ها در مقابله بیماری واکسینه می‌شوند، اما در کنار واکسن‌های خارجی واکسن تمام ایرانی کرونا بانام «کوو ایران برکت» طی ماه‌های اخیر مجوز تزریق اضطراری دریافت کرده و در کنار واکسن‌های وارداتی به جریان واکسیناسیون عمومی کشور وارد شده است.
شیوه عملکرد اسپوتنیک وی
واکسن «اسپوتنیک وی» که ساخت روسیه است تاکنون در ۳۰ کشور جهان از جمله آرژانتین، بحرین، مجارستان، امارات عربی متحده مورد استفاده قرار گرفته و مقام‌های بهداشتی ۶۵ کشور جهان مجوز استفاده ضروری از آن را صادر کرده‌اند.
اسپوتنیک وی از دو آدنوویروس (ویروس شایع ایجاد کننده دامنه‌ای از بیماری) انسانی ساخته شده که البته به گونه‌ای اصلاح شده‌اند که حاوی ژن سازنده پروتئین تاج ویروس SARS-CoV-۲ باشد؛ ویروسی که عامل بیماری کووید ۱۹ است.
واکسن این ژن‌ها را وارد سلول‌های بدن می‌کند بنابراین آن‌ها پروتئین تاج ویروس (Spike) یا همان پروتئین S را که در ایجاد بیماری عفونی نقش بسیار اساسی دارد تولید می‌کنند سپس بدن برای مقابله با پروتئین پادتن (آنتی بادی) می‌سازد و بعد‌ها نیز هر وقت بدن دوباره با این پروتئین از طریق ورود ویروس کرونا مواجه شود، آن را به خاطر می‌آورد و با تولید پادتن مورد نیاز با آن مبارزه می‌کند.
وبسایت رسمی واکسن «اسپوتنیک وی» اعلام کرده که بر پایه داده‌های حاصل از تزریق واکسن به ۱۹ هزار و ۸۶۶ نفر، کارایی این واکسن ۹۱.۶ برآورد شده است. این واکسن باید در دو دز به فاصله حداقل چهار هفته تزریق و در دمای بین دو تا هشت درجه سانتیگراد نگهداری شود.
عملکرد واکسن‌های چینی سینوفارم و سینوواک
از واکسن چینی «سینوفارم» نیز در حال حاضر در کارزار واکسیناسیون عمومی ۳۴ کشور جهان همچون امارات عربی متحده، عراق، بحرین، مجارستان، اردن، پرو و صربستان استفاده شده و مجوز تزریق اضطراری آن توسط نهاد‌های بهداشتی ۴۰ کشور جهان صادر شده است.
این واکسن بر اساس روش «سنتی» ساخت واکسن تولید شده که در آن از ویروس غیرفعال شده یا ضعیف شده برای تحریک سیستم ایمنی بدن و تولید پادتن (آنتی‌بادی) استفاده می‌شود سپس وقتی بدن برای دفعه بعد با آن ویروس خاص مواجه شد، پادتن (آنتی‌بادی) خاصی تولید می‌کند. درست شبیه نحوه ایمن‌سازی بدن در مقابل بیماری فلج اطفال است دیگر واکسن چینی یعنی «سینوواک» نیز که تزریق آن در کشور‌هایی مثل ترکیه، آذربایجان، مجارستان، لهستان و اوکراین تجربه شده، بر پایه همین روش تولید شده است.
واکسن سینوفارم باید در دمای بین دو تا هشت درجه سانتیگراد نگهداری شود و در دو نوبت با فاصله زمانی بین سه تا چهار هفته تزریق شود. مطابق اعلام شرکت سازنده این واکسن، کارایی آن در مرحله سوم آزمایش بالینی که در ۱۰ کشور انجام شده به ۷۹ درصد رسیده؛ ولی مطالعه دیگری که در مورد کارایی آن در کشور امارات انجام شده، این نرخ را ۸۶ درصد نشان داده است.
آسترازنکا آکسفورد
تاکنون مردم ۱۳۹ کشور جهان از اروپا گرفته تا آسیا، آفریقا و آمریکا واکسن «آسترازنکا آکسفورد» را دریافت کرده‌اند و افزون بر نهاد‌های درمانی ۹۳ کشور جهان، سازمان جهانی بهداشت نیز مجوز استفاده اضطراری آن را صادر کرده‌اند. فناوری واکسن آسترازنکا آکسفورد بر خلاف تصور خیلی‌ها با روش تولید سنتی واکسن‌های غیرفعال تفاوت دارد.
این واکسن از یک ویروس بی‌ضرر یا یک آدنوویروس شامپانزه به نام ChAdOx۱ که عامل سرماخوردگی این حیوان است برای انتقال ژن‌های سازنده پروتئین شاخکی ویروس کرونا به درون سلول‌های بدن انسان استفاده کرده است.
در واقع آسترازنکا آکسفورد یک واکسن ویروس‌دار است و دانشمندان بخشی از فرمول ژنتیکی کامل ویروس کرونا یا دستورالعمل ژنتیکی پروتئین شاخکی این ویروس را به ویروس بی‌ضرر سرماخوردگی شامپانزه اضافه کرده‌اند. این واکسن پس از تزریق، سلول‌های بدن انسان را وادار به ساختن این پروتئین‌ها می‌کند. پروتئین‌هایی که موجب تحریک سیستم ایمنی بدن و تولید پادتن (آنتی‌بادی) علیه ویروس کرونا می‌شود.
فاصله زمانی بین دو تزریق این واکسن باید بین ۴ تا ۱۲ هفته باشد. این واکسن باید در دمای دو تا هشت درجه سانتیگراد نگهداری شود. شرکت آسترازنکا اعلام کرده که میزان کارایی این واکسن به طور متوسط حدود ۷۶ درصد است، ولی در مورد افراد بالای ۶۵ سال این کارآیی تا ۸۵ درصد افزایش می‌یابد.
کووکسین
یکی دیگر از واکسن‌های وارداتی ایران، واکسن «کووکسین» ساخت شرکت «باهارات بیوتک» هند است که در مقایسه با دیگر واکسن‌های ضدکرونا، کمتر شناخته شده است. تزریق این واکسن علاوه بر کشور سازنده، در نپال و زیمبابوه نیز آغاز شده و تا کنون مقام‌های بهداشتی ۹ کشور جهان از جمله مکزیک، پاراگوئه و فیلیپین مجوز استفاده ضروری از آن را صادر کرده‌اند.
این شرکت هندی پیش از این، ۱۶ نوع دیگر واکسن را تولید و به ۱۲۳ کشور جهان صادر کرده است. کووکسین با استفاده از ویروس غیرفعال یا ضعیف شده کرونا تولید شده که می‌تواند توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی و موجب تولید پادتن (آنتی‌بادی) شود. این واکسن باید در دمای بین ۲ تا ۸ درجه سانتیگراد نگهداری شود برای تزریق در دو دز به فاصله چهار هفته ساخته شده است.
نخستین استفاده اضطراری از آن ژانویه گذشته و در شرایطی که هنوز فاز سوم مطالعات بالینی آن به پایان نرسیده بود در هند آغاز شد، ولی داده‌های اولیه آزمایش فاز ۳ آزمایش بالینی آن نشان می‌دهد که میزان کارآیی آن حدود ۸۱ درصد است.
واکسن‌های «سوبرانا ۰۲» و «کووایران برکت»
ایران مرحله سوم آزمایش بالینی واکسن «کُووایران برکت» و «سوبرانا ۰۲» را آغاز کرده است. مطابق اعلام رسانه‌ها و مقام‌های ایرانی، واکسن برکت به روشی مشابه با سینوفارم چین تولید شده و حتی برخی مواد اولیه و تجهیزات تولید آن نیز از این کشور وارد می‌شود بر همین اساس پیش‌بینی می‌شود که کارآیی آن به واکسن سینوفارم نزدیک باشد.
واکسن سوبرانا ۰۲ نیز که تولید مشترک توسط انستیتو واکسن فینلای کوبا و انستیتو پاستور ایران است از پروتئین‌های تاج ویروس کرونا که در آزمایشگاه ساخته شده‌اند، برای تحریک دستگاه ایمنی استفاده می‌کند. این پروتئین‌ها در مرحله بعدی با سم غیرفعال کزاز که یک آنتی‌ژن قدرتمند برای تقویت تولید پادتن (آنتی بادی) در بدن به شمار می‌رود ترکیب می‌شود. کارآیی این واکسن در دو فاز نخست مطالعات بالینی پس از تزریق دو دز، بالای ۸۰ درصد بوده و پس از تزریق دز یادآوری به بالای ۹۰ درصد رسیده است.
البته تمامی واکسن‌های عرضه شده برای مقابله با بیماری کووید ۱۹ دارای عوارض جانبی از جمله درد در محل تزریق، افزایش فشار خون، ورم، تب و لرز، سرفه خفیف، گرفتگی بینی، درد عضلات یا مفاصل، ضعف عمومی و سردرد است عوارضی که در صورت بروز، حداکثر سه تا چهار روز پس از واکسینه شدن افراد از میان خواهد رفت.
همانطور که سازمان جهانی بهداشت و بسیاری از متخصصان بهداشت و درمان نیز بار‌ها تاکید کرده‌اند، واکسن‌ها نیز همانند بخش قابل توجهی از دارو‌ها دارای عوارض جانبی متفاوتی هستند، ولی در شرایط همه‌گیری استفاده از هر واکسن آزمایش شده و مورد تأیید نهاد‌های بهداشتی تنها راه نجات فرد از شر بیماری کووید ۱۹ و ایفای مسئولیت اجتماعی در قبال تلاش همگانی برای مهار ویروس کرونا است.
این روز‌ها بسیاری از افراد واکسینه شدن در برابر بیماری کرونا را تجربه کردند، اما با توجه به انواع واکسن‌های موجود قطعاً همگی یک نوع واکسن را تزریق نکردند. در این بین شاید بتوان گفت واکسن استرزنکا، سینوفارم و کووایران برکت در جمع واکسن‌هایی هستند که افراد زیادی آن را تزریق کرده‌اند.
نکته قابل توجه آن است که واکسن کرونا نیز مانند هر نوع واکسن دیگری با پلتفرم‌های مختلف می‌تواند برای تزریق‌کنندگان عوارضی داشته باشد که درجه و گرید آن بستگی به نوع و پلتفرمش می‌تواند کم یا زیاد باشد.
سینوفارم و برکت کم عارضه‌ترین واکسن‌های تزریق شده در ایران
واکسن‌های کرونای استفاده شده در ایران نیز مانند سایر نقاط دنیا دارای درجاتی از واکنش‌های موضعی و سیستماتیک هستند که معمولاً تا هفت روز خود به خود از بین می‌رود، اما نکته قابل توجه آن است که بر اساس گزارش اخیر، به نظر می‌رسد این واکنش‌ها در واکسن‌های سینوفارم و برکت که مبتنی بر پلتفرم ویروس غیر فعال است بروز کمتری دارد.
نتایج تحقیقات حاکی است که عوارض بعد از تزریق واکسن‌های اسپوتنیک، استرازنکا، سینوفارم و برکت با یکدیگر مقایسه شده‌اند و در نهایت بر اساس آیتم‌های همچون قرمزی، گرمی، خارش، تورم، درد، سفتی، کبودی، تب، تهوع، ناخوشی، لرز، سردرد، درد مفاصل، درد عضلات و خستگی واکسن‌های سینوفارم و برکت اکثراً درصد کمتری از عوارض را در هفت روز بعد از تزریق از خود بر جای گذاشته‌اند.
آن چیزی که ممکن است مورد توجه قرار گیرد اینست که بر اساس مطالعه انجام شده میزان ابتلا به بیماری کرونا بعد از تزریق واکسن در واکسن‌های سینوفارم و اسپوتنیک مشابه است و از این میزان واکسن استرازنکا تقریباً دو برابر بیشتر از این دو واکسن امکان ابتلاء به بیماری کرونا را داشته است البته این مطالعه زمانی انجام شده که اکثر افرادی که واکسن استرازنکا را دریافت کردند هنوز دز دوم واکسن خود را تزریق نکرده‌اند.
این نتایج مهم زمانی دقیق‌تر می‌شود که جامعه مورد مطالعه (٣٠ هزار نفر برای هر واکسن) تا پایان زمان پیگیری مورد بررسی قرار گیرند و تا آن لحظه با احتیاط می‌توان از نتایج به دست آمده بهره‌مند شد.
مقاومت واکسن‌های موجود در دنیا در برابر دلتا کرونا
متخصصان عفونی تاکید دارند که زدن ماسک حتی بعد از تزریق واکسن کرونا لازم است و در حال حاضر وضعیت بیماری کرونا در کشور خوب نیست و اکثر مناطق کشور از نظر رنگ بندی قرمز است و مردم باید شیوه نامه‌ها را به طور دقیق رعایت کنند. واریانت جدید دلتا کرونا از قدرت سرایت پذیری بالایی برخوردار است و متأسفانه شدت بیماری در نوع دلتا کرونا نسبت به جهش‌های قبلی افزایش داشته است و همین موضوع باعث شده تا شاهد ابتلای خانوادگی به بیماری کرونا باشیم.
در حال اثربخشی واکسن‌های موجود در دنیا در برابر دلتا کرونا در حدود ۶۰ درصد است و لذا افرادی که در تجمعات ماسک نزده‌اند سبب شده‌اند بیماری کرونا به سایر اعضای خانواده که واکسینه نبوده منتقل شود. مردم باید فاصله گذاری اجتماعی را به طور دقیقی رعایت کنند و دست‌های خود را با آب و صابون شستشو بدهند و برای حفظ جان خود از تردد‌های غیر ضروری بپرهیزند.
محققان تاکید دارند عوارض جانبی احتمالی واکسیناسیون، بستگی به وضعیت سلامت فرد دارد و اینکه قدرت تحمل بدن او چقدر است، لازم ذکر است که شایع‌ترین عارضه واکسیناسیون، درد در ناحیه تزریق و تب بوده و گاه عوارض نادر، ولی نگران کننده‌ای نیز دیده شده است؛ از جمله لخته خون و میوکاردیت (التهاب عضلات قلب)، در بیشتر موارد نیز عوارض واکسیناسیون معمولاً یک یا دو روز پس از تزریق واکسن نمایان شده است.
منبع: ایمنا
