برنامهٔ حافظهٔ جهانی یونسکو (به انگلیسی: Memory of the World Programme) که با نام 《میراث مستند جهانی یونسکو》 نیز شناخته میشود، برنامهای است که یونسکو از سال ۱۹۹۲ به دنبال افزایش آگاهی نسبت به خطراتی که میراث مستند جهانی را تهدید میکند، برای حفظ و سهولت دسترسی به این آثار به اجرا گذاشتهاست. سازمان یونسکو قصد دارد با اجرای این برنامه از تاراج، پراکندگی، دادوستد غیرقانونی و نابودی میراث مستند جهانی جلوگیری کند. از جمله آثار ثبت شده ایران در حافظه جهانی یونسکو در سال ۱۳۸۶ (2007 میلادی) «شاهنامه بایسنقری» است که به عنوان یکی از میراث مستند خود با شماره ۷۱۶ در این فهرست جهانی به ثبت رسیده است.
شاهنامهٔ بایسنقری
«شاهنامهٔ بایسنقری»، نسخهٔ کهن نگارهدار شاهنامه فردوسی از [سدهٔ نهم هجری] است که از دید کتابآرایی و ارزشهای هنری از اهمیت ویژه ای برخوردار است.
این کتاب ارزشمند و نفیس، ۲۲ نگارگری به سبک هرات دارد و در سال ۸۳۳ قمری (۸۰۹ خورشیدی) به سفارش شاهزاده بایسنقر میرزا(فرزند شاهرخ و نوهٔ تیمور گورکانی) تهیه شدهاست.نسخه کنونی شاهنامه بایسنقری را امیرنظام گروسی، به کتابخانه کاخ موزه گلستان هدیه کردهاست؛ و این شاهنامه بیش از ۱۱۰ سال است که در کتابخانه نگهداری میشود.
ویژگیها
شاهنامه بایسنقری در میان شاهنامههای مصور و آراسته موجود در کتابخانهها و موزههای جهان از نامورترین و شناختهشدهترین نسخههاست.
چند ویژگی این کتاب را نسبت به نسخههای مشهوری چون «شاهنامه دموت» و «شاهنامه شاه طهماسبی» که قبل و پس از آن پدید آمدهاند، برتری میبخشد،که حال به بیان این ویژگی ها می پردازیم:
1.نخستین و برترین امتیاز این نسخه آن است که بر خلاف دو نسخه یادشده، قربانی مالکان آن نشده تا شیرازه آنها را از هم بگسلند و برگهای آن را در گوشه و کنار جهان پراکنده کنند.بهجز چند افتادگی در متن این نسخه، «شاهنامه بایسنقری» نسخهای کامل و دست نخورده در میان شاهنامههای نامی و رده نخست بهشمار میآید.
2.امتیاز دیگر این نسخه به خاطر نفاست، زیبایی و آراستگی آن است که در نوع خود کممانند است.[نگارگری، تذهیب، تجلید] و دیگر آرایههای کتاب با مهارتی ویژه انجام شدهاست.
3.سومین امتیاز این کتاب مقدمهای است که برای! نخستین بار بر شاهنامه افزوده شدهاست. آنسان که پیداست به دستور «بایسنقر میرزا» که باید او را هنر دوستترین ؛شاهزاده تیموری بهشمار آورد، دستنویسهای انبوهی از شاهنامه گردآوری شد و مقدمهای مفصل با تلفیق مقدمههای پیشین و نسخههای دیگر همزمان، برای این شاهنامه نوشته شد. اگرچه این مقدمه از دید درستی مطالب تاریخی و متن خود شاهنامه و به خاطر افزودن اشعار الحاقی نقاط ضعفی دارد، ولی از آنجا که گردآوری آن مایه رواج بیشتر شاهنامه نه تنها در ایران بلکه در سراسر جهان شده، کوشش گردآورندگان آن ستایشانگیز است.
مشخصات این اثر هنری
شاهنامه بایسنقری به قطع رحلی است و ۷۰۰ صفحه دارد.هر صفحه دربرگیرنده ۳۱ سطر و هر سطر ۳ بیت به «قلم نستعلیق» و با کتابت خفی جعفر بایسنقری است.این نسخه نفیس در سال ۸۳۳ ه.ق /۸۰۹ خورشیدی روی کاغذ خانبالغ نخودی کتابت شدهاست.«شاهنامه بایسنقری» با یک شمسه مُذهّب عالی، در بر گیرنده کتیبه ای به قلم رقاع بر زمینه زرین، دربرگیرنده نام و القاب بایسنقر میرزا آغاز میشود.صفحههای دوم و سوم نسخه دربرگیرنده تصویر شکارگاه است و در این دو صفحه مذهب به نقش دو ترنج، نام و القاب آن شاهزاده دیده میشود.همچنین دو صفحه آغاز متن شاهنامه با حاشیههای مذهّب و مرصّع آراسته شده و میان سطرهای آن زر اندازی شدهاست. نسخه «شاهنامه بایسنقری» با ۲۲ تصویر مینیاتورآبرنگی آراسته شدهاست.جلد این نسخه، چرمیِ ضربیِ زر پوش با دو حاشیه روغنی در بیرون و سوخت مُعرقِ زرین بر زمینه لاجوردی در داخل است.
شکل گیری «مکتب هرات» در دوره شاهرخ و بایسنقر میرزا و همچنین حضور مطرح هنر نسخه آرایی در این زمان سبب ایجاد شاهکاری سترگ به نام «شاهنامه بایسنقری» شد که امروزه باعث افتخار ایرانیان و جهانیان است.
تصویر گری شاهنامه فردوسی که با همت گروهی از هنرمندان که گفته می شود تعداد آنها به بیش از ۵۰ نفر می رسیدند به سرپرستی ((جعفر بایسنقری))، نستعلیق نویس نامی آن دوره، به وقوع پیوست.
این نسخه با نگارگرانی چون: امیر خلیل ،خواجه علی منصور، امیر شاهی سبزواری، استاد سید احمد و نگارش مسلم خوشنویس مشهور، جعفر بایسنقری شکل یافته است. خواجه علی منصور در تذهیب و قوام الدین در صحافی هم این گروه را یاری داده اند که خود یادآور همدلی و همراهی آنان است.
اشعار این شاهنامه به خط استادان «میرزا جعفر و اظهرتبریزی» کتابت شده است و ۱۸۰ نقاشی از داستان های شاهنامه به تصویر کشیده شده است که از چشم نوازترین مینیاتورهای ایرانی «مکتب هرات» محسوب می شود.
شهرت جهانی
«شاهنامه بایسنقری»، اثری نفیس و فاخر ادبی از شاعران بلند آوازه ایران و از درخشان ترین آثار متولد شده در آن دوران، آوازه اش در گوش جهانیان پیچیده و همپایه اش یافت نشده است.این شاهنامه در لندن، سن پترزبورگ، پاریس و رم به نمایش درآمده است.
همچنین مینیاتورهای آن بهوسیله سازمان یونسکو در سری (کتابهای دنیای هنر) در جلد مربوط به ایران چاپ شده و در غرب بسیار نامی است.
wikiparnian