اختصاصی «تابناک با تو» - وتو (به لاتین: Veto) واژهای از زبان لاتین و به معنای «من منع میکنم» است. این واژه نخست در مجلسهای دورهٔ امپراتوری روم باستان بهکار میرفت. اگر در یک نظام رایگیری نظر مخالف یک یا چند رایدهنده، فارغ از نتیجه شمارش آرا، بتواند نتیجه را ملغی کند، میگویند: «رای وتو شدهاست». این حالت بهویژه وقتی پیش میآید که بر پایهٔ آییننامهٔ رایگیری نیاز به «توافق به اتفاق آرا» باشد. در این حالت هر یک از رایدهندگان حق وتو دارند؛ چون اگر رای مخالف دهند اتفاق آرا حاصل نمیشود و پیشنهاد به تصویب نمیرسد.
از مشهورترین موارد وتو در دوران معاصر استفاده از حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد است. کشورهایی که حق وتو دارند عبارتاند از: ایالات متحده آمریکا، روسیه، فرانسه، انگلستان و چین. بر اساس منشور اساس سازمان ملل متحد، شورای امنیت دارای ۱۰ عضو غیر دائم و پنج عضو دائم است. اعضای دائم شورا دارای حق «وتو» هستند. از ابتدای تأسیس سازمان تا کنون، نسبت به این حق، نظریات متفاوتی اظهار شده و بیشتر این نظریات، مخالف این حق بودهاند. اکنون، که این مخالفتها شدت یافته، برخی از کشورها مدعی استحقاق برخورداری از حق وتو هستند. حق وتو ناشی از بند ۳ ماده ۲۷ منشور سازمان ملل متحد است که میگوید:
تصمیمات شورای امنیت راجع به سایر مسائل مربوط به غیر آیین کار با رأی مثبت نُه عضو، که شامل آراء تمام اعضای دائم باشد، اتخاذ میگردد.
در تعریف «حق وتو» گفته شدهاست:
۱- هریک از پنج عضو دایمی شورای امنیت (چین، فرانسه، شوروی (روسیه)، انگلستان و آمریکا) میتوانند با دادن رأی منفی، از صدور قطعنامهای در شورای امنیت جلوگیری نمایند. این رأی منفی عضو دائمی شورای امنیت را که مانع از تصویب قطعنامه میشود، «وتو» مینامند. این رأی منفی فقط هنگامی «وتو» تلقّی میگردد که به مسائل ماهوی و نه مسائل آیین کار مربوط میشود.
۲- «حق وتو» عبارت است از رأی منفی هر یک از اعضای دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد به قطعنامههای دارای آراء مثبت شورای امنیت در مسائل ماهوی.
تاریخچه حق وتو؛ حق وتو در کدام کنفرانس تصویب شد؟
حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد اختیاری است که در کنفرانس یالتا (یکی از کنفرانسهای مبنای تأسیس سازمان ملل متحد) بنا به پیشنهاد ایالات متحده آمریکا و اتحاد جماهیر شوروی سابق بهرسمیت شناخته شد. البته اصطلاح حق وتو در منشور سازمان ملل بهکار نرفته است.
مفاهیم: حق وتو چیست؟
واژه "وتو" از نظر لغوی به معنای خودداری از تصویب امری میباشد.
این واژه از ریشه لاتین به معنی "من مخالفت میکنم" گرفته شده و در عرصه سیاست اعم از داخلی و خارجی از کاربرد زیادی برخوردار شده است.
از آنجا که وتو کنندگان اعم از داخلی یا بین المللی بر مبنای مقررات مصوب از این اختیار برخوردار شده اند معمولاً از آن به عنوان "حق وتو" یاد میشود.
اگرچه استفاده از حق وتو در بسیاری از نظامهای سیاسی جهان برای برخی مقامات و نهادها در نظر گرفته شده است، اما معروفترین عرصه کاربرد اختیار وتو نظام تصمیم گیری شورای امنیت سازمان ملل متحد است؛ به طوری که برای بسیاری از مردم جهان واژه وتو بلافاصله اقدام یک یا چند عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد را در خودداری از تصویب یک قطعنامه به ذهن متبادر میکند.
به رغم کاربرد گسترده وتو توسط اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد جالب است که بدانیم در منشور ملل متحد هرگز از واژه"وتو" استفاده نشده است. اختیار یا به نوعی حق وتوی اعضای دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد از مفهوم مخالف ماده ۲۷ منشور ناشی شده که تأکید دارد قطعنامههای شورای امنیت با ۹ رأی موافق از مجموع ۱۵ رأی کشورهای عضو با این شرط که هر پنج عضو دایم موافق باشند به تصویب میرسد. بنابر این عدم موافقت هر کدام از اعضای دایم با یک قطعنامه به مثابه وتوی آن از سوی آن عضو است.
در این خصوص در ماده ۲۷ منشور ملل متحد آمده است"هر عضو شورای امنیت یک رای دارد. تصمیمات شورای امنیت در مورد موضوعات رویهای باید با رای مثیت ۹ عضو به تصویب رسد. تصمیمات در باره سایر موضوعات با رای مثبت ۹ عضو شامل آراء موافق تمام اعضای دائم به تصویب خواهد رسید به این شرط که در مورد تصمیماتی که به موجب مندرجات فصل ششم و بند سوم از ماده ۵۲ اتخاذ میشود طرف دعوی از دادن رای خودداری نماید. "
از زمان آغاز به کار سازمان ملل متحد در سال ۱۹۴۵ تاکنون در مجموع ۲۶۱ مورد اعضای دایم شورای امنیت از حق وتو در موارد مختلف استفاده کرده اند که شوروی و بعداً روسیه با ۱۲۳ مورد در رأس و سپس آمریکا با ۸۲ مورد، انگلیس با ۳۲ مورد، فرانسه با ۱۸ مورد و چین با ۶ مورد در مراتب بعدی قرار دارند.
بیشتر موارد استفاده از حق وتو در دوران جنگ سرد و رویارویی ابرقدرتهای آمریکا و شوروی بود که شوروی سابق به دلیل مخالفت با سیاستهای نظام سرمایه داری غربی به وتو قطعنامههای شورای امنیت اقدام میکرد؛ به طوری که "آندره گرمیکو"وزیر امور خارجه شوروی در سالهای ۱۹۵۷ تا ۱۹۸۵ به آقای"نه"معروف شده بود. البته پس از فروپاشی شوری میزان استفاده روسیه از حق وتو در شورای امنیت به شدت کاهش یافته است.
همچنین از جمله مواردی که بیشترین موارد حق وتو از سوی آمریکا را به خود اختصاص داده قطعنامههای شورای امنیت علیه اسرائیل است. آمریکا در دفاع از اسرائیل و بی توجه به انتقادات جهانی علیه سیاستهای این رژیم تاکنون ۳۸ مورد از قطعنامههای شورای امنیت علیه اسرائیل را وتو کرده است. از دهه ۱۹۹۰ و با پایان یافتن جنگ سرد میزان استفاده کشورهای عضو دایم شورای امنیت از حق وتو نسبت به قبل از آن به شدت کاهش یافته است.
اعطای حق وتو به پنج کشور عضو دایم شورای امنیت سازمان ملل متحد از همان ابتدا تاکنون با انتقادات گستردهای روبه رو بوده است. منتقدین براین باور هستند که اعطای این حق به پنج کشور اصلی پیروز در جنگ جهانی دوم با اصول عدالت و نیز واقعیتهای سیاسی جغرافیایی جهان همخوانی ندارد.
محور بحثهای کنونی اعضای سازمان ملل متحد در باره حق وتو اعضای شورای امنیت سازمان ملل بر این منطق استوار است که در حال حاضر، آنطور که در دوران پس از جنگ جهانی دوم مطرح شده بود، دیگر دارندگان حق وتو در این سازمان به عنوان مسئولیت پذیرترین دولتهای جهان محسوب نمیشوند و استفاده از این حق توسط آنها بیشتر تحت تاثیر اهداف سیاسی قرار دارد.
بر همین اساس در چارچوب بحثهای که از چند سال پیش در باره افزایش اعضای دائم شورای امنیت مطرح شده بحث اعطا یا عدم اعطای حق وتو به اعضای جدید این شورا نیز مطرح شده است. اعضای دائم کنونی شورای امنیت اگرچه از افزایش اعضای دائم شورای امنیت استقبال کرده اند، اما آنها مخالف اعطای حق وتو به اعضای جدید هستند و میگویند این کار شورا را بی اثر خواهد کرد.
در طرف دیگر کشورهایی همچون هند، برزیل، آلمان و ژاپن که خود را محق عضویت دائم در شورای امنیت میدانند معتقدند که ترکیب کنونی شورای امنیت بیانگر وضعیت جهان در سال ۱۹۴۶ و نه سال ۲۰۰۷ است.
مفهوم «وتو» در عصر جدید
وتو امروزه در شورای امنیت سازمان ملل به رأی منفی هر یک از پنج عضو دائم آن شورا اطلاق شده است. «هر یک از پنج عضو دائمی شورای امنیت میتواند با دادن رأی منفی از صدور قطعنامهای در شورای امنیت جلوگیری نماید. این رأی منفی را که مانع از تصویب قطعنامه میشود «وتو» مینامند. یک سال پس از تأسیس سازمان ملل متحد، با مخالفت نماینده شوروی در سازمان ملل با یکی از پیشنهادهای شورای امنیت، برای اولین بار، در شانزدهم فوریه ۱۹۴۶ م حق وتو، مورد استفاده قرار گرفت. این حق تنها منحصر به پنج عضو دائمی این شورا یعنی امریکا، روسیه، انگلستان، فرانسه و چین است. طرح اصلی حق وتو در کنفرانس یالتا در سال ۱۹۴۵ م توسط انگلیس، امریکا و شوروی به تصویب رسید و بعدها در منشور سازمان ملل متحد، گنجانده شد. از آن زمان تاکنون، اعتراضهای متعددی از جانب کشورهای جهان به حق وتو، انجام شده است، این کشورها، حق وتو را که به پنج عضو دائم شورای امنیت اجازه میدهد به خاطر منافع خود در مقابل تصمیمات شورای امنیت و یا سازمان ملل بایستند، مخالف اصول دموکراسی و برابری کشورها در سطح جهانی میدانند.
حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد
شمار قطعنامههای وتو شده توسط هر یک از پنج عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد از ۱۹۴۶ (میلادی) تا کنون
حق وتو در شورای امنیت سازمان ملل متحد حق وتویی است که به ۵ عضو دائمی شورای امنیت سازمان ملل متحد یعنی ایالات متحده آمریکا، فرانسه، بریتانیا، روسیه (پیش از ۱۹۹۱ اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی) و چین (پیش از ۱۹۷۱ تایوان) داده شده تا از تصویب هر پیشنویس در این شورا جلوگیری کنند. وتو، اصطلاحی در زبان لاتین به معنای منع میکنم است. این واژه برای لغو یکطرفه یک قانون به کار میرود و به این ترتیب وتو قدرت نامحدودی است که میتواند سبب جلوگیری از (و نه تصویب) تغییرات خاص شود. حق وتو براساس اندیشه برتری صلح بر عدالت در اختیار ۵ عضو دائم شورای امنیت قرار گرفتهاست.
در منشور ملل متحد هرگز واژهای به نام وتو قید نشدهاست. بلکه لزوم جلب نه رای موافق از مجموع ۱۵ رای اعضای شورای امنیت که باید شامل ۵ رای موافق اعضای دائم شورا باشد مطرح است. به این ترتیب مخالفت یکی از اعضای دائم به معنای عدم تصویب قطعنامه و به اصطلاح "وتو"ی آن است.
حق وتو تنها با رأی مخالف، تحقق پیدا میکند. رأی ممتنع و غیبت در جلسه، وتو محسوب نمیشود. وتو در مسائل شکلی نیز کاربرد ندارد هرچند تشخیص این که موضوعی شکلی یا غیرشکلی است خود امری غیرشکلی (ماهوی) است.
حق وتو مسئلهای بسیار مناقشهبرانگیز در جریان تصویب منشور ملل متحد در سال ۱۹۴۵ (میلادی) بود و آمریکا و شوروی احتمالاً به تشکیل سازمان ملل متحد بدون حق وتو رضایت نمیدادند. با گذشت دهها سال از حیات سازمان ملل بحث بر سر وجود و استفاده از این حق هنوز هم ادامه دارد.
انتقاد نسبت به حق وتو
مسئلهی حق وتو از همان ابتدا با انتقادات فراوانی روبهرو بوده است. بسیاری از کشورها بر این باورند که قائل شدن چنین اختیاری تنها برای پنج عضو، با روح منشور ملل متحد و کارکرد سازمان ملل متحد که بر مبنای برابری اعضاست، مغایرت دارد. بسیاری از انتقادها هم بر این مبنا بود که این پنج عضو میتوانند با استفاده از این اختیار مانع پیشبرد تصمیمات شورای امنیت شوند و بهنحوی در حفظ صلح و امنیت جهانی اختلال ایجاد شود.
از طرف دیگر، کشورهای قدرتمند و دارای این حق بر این باور بوده و هستند که بار اصلی حفظ صلح و امنیت جهانی بر دوش آنهاست و آنها هستند که در مواقع تهدید و خطر علیه صلح و امنیت جهانی، باید اقدامات لازم را برای جلوگیری از جنگ در پیش بگیرند؛ بنابراین اگر چنین اختیاری برای این پنج عضو وجود نداشته باشد، ممکن است تصمیمات شورا مغایر با صلح این پنج قدرت بزرگ (دارای نقش اساسی در حفظ صلح جهانی) باشد.
همچنین کشورهایی مانند آلمان و ژاپن نیز معتقدند که هماکنون کشورهای دیگری نیز دارای نقش مهم در حفظ صلح و امنیت هستند و باید اعضای دیگری نیز به عضویت دائمی شورای امنیت دربیایند. در نتیجهی این انتقادات، امروزه تا حدودی از تأثیر حق وتو کاسته شده است. بهطور مثال هرگاه کشور عضو شورای امنیت، طرف اختلاف باشد، از دادن رأی درمورد تصمیماتی که جنبهی توصیه دارند ممنوع است. همچنین غیبت عمدی و امتناع از دادن رأی، وتو محسوب نمیشود.
استفاده از حق وتو
بیشترین میزان استفاده از حق وتو تا سال ۲۰۱۷، توسط روسیه، سپس آمریکا، انگلیس، فرانسه و کمترین میزان استفاده توسط چین بوده است. تا قبل از فروپاشی شوروی در سال ۱۹۹۱، نیمی از موارد استفاده از حق وتو توسط شوروی بود و پس از آن آمریکا بیشترین استفاده از حق وتو را داشته است. بیشتر مواردی که آمریکا حق وتو را استفاده کرده، مربوط به قطعنامههای شورای امنیت علیه رژیم صهیونیستی است که آمریکا به این قطعنامهها رأی منفی میدهد.
در انتهای این مقاله شما را با کارکردهای حق وتو آشنا می کنیم:
کارکرد حق وتو چگونه است؟
حق وتو که بهشکل رأیِ مخالف یا منفی است موجب تصویبنشدن قطعنامه و از طرفی مانع مذاکره میشود. در مواردی که در شورای امنیت باید برای تصویب قطعنامه، هر پنج عضو دائمی و حداقل چهار عضو غیردائمی رأی مثبت بدهند، در صورت رأی منفی یکی از اعضای دائمی، قطعنامه تصویب نمیشود. همچنین اعضای دائمی شورای امنیت میتوانند از حق وتو برای جلوگیری از انجام مذاکرات نیز استفاده کنند. بهاینصورت که اگر نمایندهای (عضو شورا) پیشنهادی به شورا بدهد، ابتدا شورا باید رأی دهد که آیا پیشنهاد مذکور جزو مسائل نظامنامهای است یا خیر، و در مرحلهی بعد نسبت به ماهیت موضوع تصمیم بگیرند. نکتهی دیگر آنکه حق وتو باید بهصورت رأی مخالف باشد، یعنی رأی ممتنع و غیبت در جلسهی شورا موجب وتوی تصمیم نمیشود.
اقدامات آمریکا جنایتکار شماره یک علیه رسانه های عراقی راه به جایی نخواهد برد.