اختصاصی «تابناک با تو» - غده پاراتیروئید (به انگلیسی: Parathyroid gland) که در واقع چهار غده بیضی شکل و مجزا در قسمت خلفی غده تیروئید هستند که با ترشح هورمون پاراتورمون وظیفه کنترل سطح سرمی کلسیم را برعهده دارند. این چهار غده معمولاً در قسمت‌های بالا و پایین لوب‌های راست و چپ تیروئید در سطح خلفی قرار گرفته‌اند.
این غده باترشح هورمون پاراتورمومن و به کمک هورمون ترشحی تیروئید (کلسی تونین)، با اثر بر روی کلیه، روده و استخوان، میزان یون کلسیم در خون را افزایش میدهد:
درکلیه:افزایش بازجذب کلسیم از ادرار
در روده: افزایش جذب کلسیم
در استخوان: ازاد کردن کلسیم به خون
غده پاراتیروئید چیست؟
غدد پاراتیروئید چهار غده بیضی شکل و مجزا هستند که در قسمت پشت غده تیروئید قرار دارند. این چهار غده در قسمت‌های بالا و پایین لوب‌های راست و چپ تیروئید و در سطح خلفی آن قرار گرفته‌اند. در حالت عادی غدد پاراتیروئید به شکل دانه‌های برنج و به همان اندازه هستند.
جالب است بدانید با وجود نزدیکی بیش از حد این دو غده درون‌ریز (منظور تیروئید و پاراتیروئید) به یکدیگر، هم از نظر عملکردی و فیزیولوژی و هم به لحاظ بافت‌شناسی دو غده کاملا مجزا محسوب می‌شوند.
غده پاراتیروئید چه هورمونی ترشح می‌کند؟
هورمون اصلی که غده پاراتیروئید ترشح می‌کنند پاراتورمون نام دارد. هورمون پاراتورمون وظیفه کنترل سطح سرمی کلسیم را برعهده دارد. پاراتورمون با افزایش رسوب کلسیم در استخوان‌ها و یا افزایش فعالیت استئوکلاست‌های استخوانی وظیفه خود را انجام میدهد.
هورمون پاراتیروئید که پاراتورمون نامیده می‌شود هورمونی پلی پپتیدی است که از سلول‌های چیف غدد پاراتیروئید ساخته و ترشح می‌شود.
عوامل خطر بیماری پاراتیروئید کدامند؟
زنان
زنان دوبرابر بیشتر از مردان احتمال ابتلا به پرکاری پاراتیروئید اولیه دارند. میانگین سنی هنگام شناسایی این بیماری حدود ۶۵ سال است (و اکثر بیماران بالای ۴۵ سال هستند).
پرتو درمانی به سر، گردن، یا سینه
همانطور که در پرتودرمانی می‌توان مشاهده کرد، قرار گرفتن در معرض پرتو یونیزه کننده عامل خطری برای ابتلا به پرکاری پاراتیروئید اولیه به شمار می‌رود. دوز‌های پرتوافکنی که باعث ایجاد پرکاری پاراتیروئید می‌شود، بسیار بالاتر از دوز‌هایی است که معمولاً در زندگی روزمره یا با پرتو‌های عادی ایکس با آن مواجه می‌شویم. بیماران مبتلا به پرکاری پاراتیروئید ایجاد شده در اثر پرتوافکنی ممکن است به خاطر وضعیت درمانی دیگری نظیر لنفوم یا سرطان پستان تحت پرتوافکنی به گردن، سینه، یا سر قرار بگیرند. سایر بیماران نیز ممکن است در معرض رادیواکتیو یا یک فاجعه اتمی قرا بگیرند. دوز‌های پرتوافکنی مرتبط با پرتو‌های ایکس، اسکن‌های CAT و استفاده از وسایلی نظیر تلفن همراه، اجاق مایکروویو و... برای ایجاد بیماری پاراتیروئید بسیار پایین است.
استفاده از لیتیوم
استفاده از لیتیوم، داروی بکار رفته برای درمان اختلال دوقطبی (که اختلال افسردگی – شیدایی نیز شناخته می‌شود) می‌تواند احتمال ابتلا به بیماری پاراتیروئید را افزایش دهد.
تشخیص پرکاری پاراتیروئید
در شرایط معمولی، سطح نرمال کلسیم با سطح نرمال هورمون پاراتیروئید مرتبط خواهد بود. علاوه بر این در چنین شرایطی، سطح پایین سرم کلسیم با سطح بالای هورمون پاراتیروئید، و سطح بالای کلسیم با سطح پایین هورمون پاراتیروئید مرتبط خواهد بود. این‌ها تمام راه‌های مناسبی هستند که در آن‌ها یک غده پاراتیروئید با کلسیم درحال گردش در خون واکنش میدهد و در عین حال سعی می‌کنند کلیسم را در محدوده نسبتاً نرمال تنظیم کنند.
تشخیص پرکاری پاراتیروئید کار نسبتاً ساده‌ای است، زیرا غده‌های پاراتیروئید در مقابل بالا بودن سرم کلسیم، مقدار بسیار زیادی هورمون پاراتیروئید تولید خواهند کرد که اندازه‌گیری آن ساده و آسان است.
اندازه‌گیری میزان کلسیم موجود در ادرار طی یک دوره زمانی ۲۴ساعته روش دیگر تأیید تشخیص پرکاری پاراتیروئید است. اگر کلیه‌ها به طور نرمال در حال کار باشند، در آن صورت در اقدامی که به منظور رهاسازی بدن از کلسیم انجام می‌شود بیشتر این کلسیم را تصفیه خواهند کرد که در نهایت به افزایش غیرعادی میزان کلسیم در ادرار منجر می‌شود. با این وجود، اندازه‌گیری میزان کلسیم ادرار یک معیار سنجش غیرمستقیم فعالیت پاراتیروئید به شمار می‌رود و تنها حدود ۲۵ تا ۴۰ درصد مواقع صحیح است. صحیح‌ترین و دقیق‌ترین شیوه‌ی تشخیص پرکاری پاراتیروئید اولیه از طریق نشان دادن سطح بالای هورمون پاراتیروئید در مقابل با کلسیم بالای خونابه صورت می‌گیرد.
تاثیر هورمون پاراتیروئید بر عملکرد سایر اعضای بدن
تنظیم بودن سطح کلسیم سرمی اهمیت بسیار زیادی در عملکرد صحیح استخوان‌ها و عضلات دارد. اغلب بافت قلب از بافت عضله‌ای تشکیل شده است؛ بنابراین تعادل و تنظیم سطح کلسیم در خون اهمیت به سزایی در عملکرد صحیح قلب دارد.
هورمون پاراتورمون تاثیرات زیادی بر ارگان‌های مختلف بدن دارد. این هورمون با کمک هورمون کلسی‌تونین که از تیروئید ترشح می‌شود سطح سرمی کلسیم خون را تنظیم می‌کنند. دقت کنید که عمل هورمون پاراتورمون و هورمون کلسی‌تونین کاملا مخالف یکدیگر است.
از دیگر اثرات مهم هورمون پاراتورمون فعال کردن ویتامین D۳ است که باز هم به این شکل به بازجذب کلسیم از روده باریک کمک می‌کند.
عملکرد هورمون پاراتیروئید
برای مثال زمانی که سطح کلسیم در خون کاهش پیدا می‌کند، این هورمون با اثر روی کلیه، بازجذب یون کلسیم را از نفرون‌ها افزایش و دفع آن را از این طریق کاهش میدهد. پاراتورمون در روده باریک سبب افزایش بازجذب کلسیم و در استخوان‌ها سبب فعال شدن استئوکلاست‌ها می‌شود.
تفاوت هورمون تیروئید و هورمون پاراتیروئید در چیست؟
ترشح هورمون پاراتورمون زمانی که سطح کلسیم خون کاهش پیدا می‌کند؛ افزایش می‌یابد. هورمون کلسی‌تونین وقتی ترشح می‌شود که سطح سرمی کلسیم خون، افزایش می‌یابد و کلسیم را به داخل بافت‌ها مخصوصا استخوان‌ها هدایت می‌کند.
بیماری‌های پاراتیروئید چیست؟
اگر به هر دلیلی ترشح هورمون پاراتورمون برخلاف سطح بالای کلسیم سرم، افزایش یابد؛ پرکاری پاراتیروئید نامیده می‌شود. این پرکاری می‌تواند اولیه، ثانویه و ثالثیه باشد؛ بنابراین با توجه به تعریف پرکاری می‌توان حدس زد که کاهش ترشح هورمون پاراتورمون را علی‌رغم سطح پایین کلسیم سرم، کم‌کاری پاراتیروئید می‌نامند.
پرکاری غده پاراتیروئید چیست؟
شایع‌ترین بیماری غده پاراتیروئید، مشکل پرکاری است که با توجه به تعریفی که بالاتر ارائه کردیم؛ در این حالت مقدار هورمون‌های پاراتیروئیدی ترشح شده بیش از میزان لازم است. به این حالت پاتولوژیک، هیپرپاراتیروئیدیسم یا پرکاری پاراتیروئید گفته می‌شود. غده پاراتیروئید فرد مبتلا به پرکاری پاراتیروئید دچار مشکل شده و حتی در زمانی که سطح کلسیم خون نرمال یا بالاست باز هم ترشح پاراتورمون را ادامه میدهد. این موضوع عوارض بسیار شدیدی را می‌تواند برای فرد به همراه داشته باشد که در ادامه همین مطلب به آن‌ها اشاره خواهیم کرد.
روش‌های درمان پرکاری پاراتیروئید اولیه
بیماران مبتلا به پرکاری پاراتیروئید اولیه تنها دو انتخاب دارند، اول این که هیچ اقدامی نکنند و دوم این که غده‌ی پاراتیروئیدی که مشکل‌ساز شده است را با عمل جراحی خارج کنند (در موارد نادری ممکن است بیش از یک غده مشکل‌ساز باشد).
برخی پزشکان در صورتی که پرکاری پاراتیروئید بیمار بسیار خفیف باشد، انجام جراحی را پیشنهاد نمی‌کنند. اما باید این موضوع را در نظر داشته باشید که پرکاری تیروئید به خودی خود، خوب نمی‌شود و قطعا بدتر خواهد شد و به خاطر داشته باشید که پرکاری پاراتیروئید به علت تشکیل توده‌ای در یکی از غدد پاراتیروئید ایجاد می‌شود و با گذشت زمان این توده بزرگ‌تر و بزرگ‌تر می‌شود.
کم‌کاری پاراتیروئید
کم‌کاری پاراتیروئید به بیماری گفته می‌شود که در آن غدد پاراتیروئید به اندازه کافی هورمون تولید نمی‌کنند. این بیماری بسیار نادر است و در اغلب موارد به این علت ایجاد می‌شود که در هنگام انجام جراحی تیروئید یا پاراتیروئید، به غدد پاراتیروئید آسیب وارد شده است. کم کاری پاراتیروئید و کاهش ترشح هورمون توسط این غدد منجر به کاهش میزان کلسیم خون و افزایش میزان فسفر خون می‌شود.
علائم کم‌کاری پاراتیروئید
علائم کم کاری پاراتیروئید ممکن است بسیار خفیف و در حد احساس گزگز و مور مور در دست‌ها و انگشتان و اطراف دهان باشد و یا ممکن است شدید و به صورت گرفتگی‌های عضلانی باشد. شدیدترین علائمی که این بیماری ایجاد می‌کند، کزاز (گرفتگی عضلانی شدید در کل بدن) و تشنج (این مورد بسیار نادر است) می‌باشد.
علل کم‌کاری پاراتیروئید
نارسایی و کم‌کاری غده پاراتیروئید یک مشکل نادر است که در شرایط خاص و شناخته شده‌ای ایجاد می‌شود. شایع‌ترین علت بروز این مشکل، توقف فعالیت غده پاراتیروئید بعد از انجام عمل جراحی بر روی تیروئید یا پاراتیروئید است. یک علت دیگر (البته نادر است) این است که این مشکل از بدو تولد (به صورت مادر زادی) ایجاد می‌شود و شخص از ابتدا این غدد را در بدن خود ندارد. در مواردی نیز نمی‌توان علت کم کاری پاراتیروئید را تشخیص داد.
دو نوع مختلف از کم کاری پاراتیروئید
* کمبود ترشح هورمون پاراتیروئید
* عدم توانایی کلیه‌ها و استخوان‌ها برای پاسخگویی به هورمون پاراتیروئیدی
کمبود ترشح هورمون پاراتیروئید
شناختن این نوع از بیماری کم‌کاری پاراتیروئید آسان‌تر است. بیماری که به این وضعیت دچار شده است، دارای غدد پاراتیروئید کوچکی است (یا اصلا غدد پاراتیروئید را ندارد) و به همین علت میزان ترشح هورمون PTH پایین است.
این مشکل دو دلیل عمده می‌تواند داشته باشد:
علت اول: کم‌کاری تیروئید بعد از عمل جراحی تیروئید یا پاراتیروئید
اولین (و شایع‌ترین) علت کم بودن میزان هورمون‌های پاراتیروئیدی این است که این غدد در هنگام انجام جراحی خارج کردن غده تیروئید، به صورت تصادفی برداشته می‌شوند. هرچند در اغلب موارد جراحی غده تیروئید با چنین عوارضی همراه نیست، اما ممکن است در ۱ تا ۳ درصد از موارد جراحی برداشتن کامل غده‌ی تیروئید، این مشکل بروز کند.
علت دوم: کم‌کاری پاراتیروئید ایدیوپاتیک (با علت ناشناخته)
در این حالت علت ترشح کم هورمون‌های PTH مشخص نیست و به این حالت ایدیوپاتیک گفته می‌شود. این بیماری بسیار نادر است و ممکن است از بدو تولد وجود داشته باشد و یا در زمان دیگری بروز کند.
کم کاری پاراتیروئید مادر زادی: در این حالت بیماران از بدو تولد، غدد پاراتیروئید را ندارند و اکثر این بیماران هیچ سایقه خانوادگی در ابتلا به این بیماری ندارند.
کم کاری پاراتیروئید اکتسابی: در این حالت سیستم ایمنی بدن آنتی بادی‌هایی تولید می‌کند که بر ضد غدد پاراتیروئیدی هستند و با آن‌ها مانند یک بافت خارجی رفتار می‌کنند. این بیماری ممکن است تنها به غدد پاراتیروئید آسیب بزند و یا این که علاوه بر غدد پاراتیروئید به ارگان‌های دیگری نیز صدمه وارد کند.
درمان کم‌کاری پاراتیروئید
اصلی‌ترین روش درمان کم‌کاری پاراتیروئید، صرف نظر از علت بیماری، مصرف مکمل‌های ویتامین D و کلسیم است. اکثر بیماران نیاز دارند که قرص کلسیم را چند بار در روز و قرص‌های ویتامین D با دوز بالا را یک بار در روز مصرف کنند.
درمان هیپوپاراتیروئیدیسم چگونه انجام می‌شود؟
اصلی‌ترین درمان هیپوتیروئیدی در غدد پاراتیروئید، صرف نظر از علت بیماری، مصرف مکمل‌های ویتامین D و کلسیم برای کاهش عوارض است.
درمان کم‌کاری غده پاراتیروئید
اکثر بیماران مبتلا به کم‌کاری پاراتیروئید نیاز دارند که قرص کلسیم را چند بار در روز و قرص‌های ویتامین D با دوز بالا را یک بار در روز مصرف کنند. تعیین دوز به صورت دقیق توسط پزشک متخصص صورت می‌گیرد. با مصرف این مکمل‌ها از عوارض احتمالی کمبود هورمون پاراتورمون مانند پوکی استخوان جلوگیری می‌شود.
آیا می‌توان از دارو‌های پوکی استخوان به جای جراحی استفاده کرد؟
برخی از پزشکان استفاده از دارو‌های پوکی استخوان را آغاز کرده اند تا به جای ارجاع بیمار به جراحی، کلسیم استخوان او را افزایش دهند. دارو‌های پوکی استخوان جایگزینی برای برداشتن یک غده پرکار تیروئید به شمار نمی‌رود. این دارو‌ها با مکانیسم متفاوتی نسبت به تولید بیش از حد هورمون پاراتیروئید عمل می‌کنند.
پس از این که پاراتیروئید مزاحم برداشته می‌شود، دارو‌های پوکی استخوان می‌تواند در ایجاد تراکم استخوان و جایگزینی کلسیم برداشته شده بوسیله‌ی هورمون پاراتیروئید نقش داشته باشد. بسیاری از پزشکان از این راهبرد برای بیمارانی استفاده می‌کنند که میزان کاهش تراکم استخوانی آن‌ها پس از عمل موفقیت‌آمیز برای برداشتن پاراتیروئید پرکار ثبت شده است. با این وجود از این دارو‌ها نباید به عنوان جایگزینی برای رفع مشکل واقعی موجود که تومور غده پاراتیروئید نام دارد استفاده نمود. درمجموع می‌توان گفت که دارو‌های پوکی استخوان روی بیماران مبتلا به پرکاری پاراتیروئید عمل نمی‌کند. استخوان‌ها و پوکی استخوان مدام بدتر خواهند شد. این دارو‌ها در بیماران دارای تومور پاراتیروئید تا زمانی که تومور برداشته نشود اثر نمی‌کند.
