اختصاصی «تابناک با تو» - لایهٔ اُزون یا اُزونسپهر لایهایست در ارتفاع ۲۰ تا ۳۰ کیلومتری سطح زمین (که بسته به شرایط فصلی و آبوهوایی ضخامت آن تغییر میکند) به ضخامت ۳۰۰ دابسون معادل با ۳ میلیمتر در لایهٔ استراتوسفر جو زمین، با غلظت بالایی از مولکول ازون (O۳)، که در سال ۱۹۱۳ توسط دو فیزیکدان فرانسوی به نامهای شارل فابری و آنری بویسون کشف شد. این لایه با جذب ۹۹٫۹–۹۵ درصد پرتو فرابنفش خورشید، موجب ادامهٔ زندگی بر روی کرهٔ زمین میشود. لایه اُزون پرتوهای پرانرژی فرابنفش را جذب کرده و آنها را به شکل پرتوهای فروسرخ درمیآورد و به سطح زمین میفرستد.
در اوایل سال ۱۹۳۰، ترکیباتی به نام کلروفلوئوروکربنها (سیافسیها) در ایالات متحده آمریکا اختراعشدند و در صنعت و خانه مورد استفاده قرار گرفتند. این ترکیبات به استراتوسفر راه یافتند و عناصر کلر و برم موجود در آنها طی واکنشهای شیمیایی موجب تخریب تدریجی لایهٔ اُزون شدند. به ویژه، لایهٔ اُزون بر فراز قطب جنوب به شدت کاهش یافتهاست.
چرخهٔ ازون-اکسیژن بیان میکند که پرتوهای فرابنفش به مولکول اکسیژن برخورد کرده و پیوند میان مولکولهای اکسیژن را میشکند. اتمهای حاصل با مولکول اکسیژن دیگری واکنش داده و مولکول ازون را تشکیل میدهند. سطح ازون با تغییر فصلها، وزش باد و تغییرات خورشید نیز تغییر مییابد. ۱۰ درصد مولکولهای ازون هواکره در لایهٔ تروپوسفر قراردارند و بر خلاف ازون موجود در استراتوسفر، آلاینده بهشمار میآیند و آسیبهایی به بافتهای زیستی انسان و دیگر جانوران میرسانند.
منبع ازون
ازون با فرمول شیمیایی O۳، یک مولکول نسبتاً ناپایدار است که از سه اتم اکسیژن با نماد شیمیایی O تشکیل شدهاست. لایهٔ اُزون از تجمع این مولکولها پدید آمدهاست. اگرچه این لایه بخش کوچکی از هواکرهٔ زمین را در بر میگیرد، اما بسیار مهم است و سبب ادامهٔ زندگی بر روی زمین میشود. این مولکول از واکنش میان مولکول اکسیژن با فرمول شیمیایی O۲ و نور خورشید به وجود میآید. این مؤثرترین فرایندی است که در لایهٔ استراتوسفر در ارتفاع ۵۰–۱۵ کیلومتری بالاتر از سطح زمین رخ میدهد.
لایهٔ اُزون یا اوزونوسفر، منطقهای از لایهٔ استراتوسفر در هواکره است که غلظت نسبتاً بالایی از آن، در ارتفاع ۴۸–۱۹ کیلومتری (۳۰–۱۲ مایلی) بالاتر از سطح زمین واقع شدهاست. حدود ۹۰٪ ازون میان ۱۷–۱۰ کیلومتر (۱۰–۶ مایل) بالاتر از سطح زمین قرارگرفته و تا ۵۰ کیلومتر (۳۰ مایل) گسترش مییابد. مولکولهای ازونی که در این بخش از هواکره قراردارند، لایهٔ اُزون را تشکیل میدهند. بقیهٔ مولکولهای ازون نیز در لایهٔ تروپوسفر از هواکره قراردارند.
واحد اندازهگیری غلظت ازون، دابسون است. یک واحد دابسون برابر با تعداد مولکولهای موردنیاز برای ایجاد یک لایهٔ اُزون خالص به ضخامت ۰٫۰۱ میلیمتر در دمای صفر درجهٔ سلسیوس و با فشار یک اتمسفر است. ضخامت متوسط لایهٔ اُزون حدود ۳۰۰ دابسون است و ۳ میلیمتر (۸٫۱ اینچ) ضخامت دارد.
ازون (O3) چیست؟
اُزون یا ازن یا اوزن (به انگلیسی: Ozone) به عنوان یک مولکول کمابیش ناپایدار است که ضخامت آن در روز به علت دسترسى مستقیم به نور خورشید، بیشتر از ضخامت آن در طول شب میباشد.
ازون
* اوزن (O3) از سه اتم اکسیژن (O) تشکیل شده است.
* به طور میانگین در هر ۱ میلیون مولکول هوا، تنها ۱ تا ۶ مولکول ازن وجود دارد.
* «دابسون» به عنوان واحد اندازهگیری غلظت ازون شناخته میشود.
* شارل فابری و آنری بویسون، دو فیزیکدان فرانسوی بودند که در سال ۱۹۱۳ موفق به کشف لایه ای ۳ میلی متری به نام لایه ازون شدند.
از سال ۱۹۹۴ سازمان ملل متحد روز ۱۶ سپتامبر را به عنوان روز جهانی حفاظت از لایه اوزن نامگذاری کرده است.
ازن خوب یا بد؟
همانطور که در ابتدا گفتیم گاز اُزون به عنوان آلاینده ثانویه، بسته به قرار گرفتنش در بالا یا پایین جو زمین میتواند هم خوب و هم بد باشد.
چه زمانی خوب است؟ اگر گاز ازن در لایه بالایی جو زمین یعنی استراتوسفر باشد به عنوان لایه محافظتی در برابر تشعشعات مضر خورشید محسوب میشود که همه ما آن را با نام لایه اوزن میشناسیم.
چه زمانی بد است؟ چنانچه همین گاز در لایه پایینی جو زمین یعنی تروپوسفر باشد به عنوان یک آلاینده محسوب میشود و میتواند تأثیرات زیان باری بر سلامت تمامی موجودات کره زمین داشته باشد.
آلاینده ثانویه چیست؟ زمانی که در هوا آلاینده های اولیه با یکدیگر ترکیب میشوند واکنشی به وجود میآید که نتیجه آن آلاینده های ثانویه است.
لایه ازون و قاتلان آن
۱- CFC ها
گازهایی که در سطح زمین بی خطر بوده ولی در جو زمین با تابش پرتوی فرابنفش تبدیل به گازهای کلردار شده و خطرناک محسوب میشوند. میزان ماندگاری این گازها در استراتوسفر بیش از صد سال است.
مثال: گازهای به کار برده شده در یخچال ها
۲- هالون ها
هالون ها نیز همانند گازهای کلردار خطرناک بوده و ممکن است تا چندین سال در جو زمین باقی بمانند و باعث منهدم شدن لایه ازون شوند.
مثال: گازهای موجود در مواد اطفاء حریق
۳- حلال ها
حلال ها در صنایع خشک شویی، فلزی و الکترونیک (برای پاک کردن بردهای الکترونیک) به عنوان پاک کننده و چربی زدا کاربرد دارند.
۴- متیل بروماید
از متیل بروماید در صنعت کشاورزی به عنوان آفت کش و ضدعفونی کننده بهره میگیرند.
۵- گازهای گلخانه ای
افزایش میزان گازهای گلخانه ای رابطه مستقیمی با نازک تر شدن لایه ازون دارد.
مثال: دی اکسید نیتروژن، دی اکسیدکربن، متان و…
۶- گرمایش زمین
پژوهشگران هشدار داده اند که با گرمایش جهانی ترمیم حفره لایه اوزن تا سال ۲۰۸۰ به طول خواهد انجامید. (ترمیم حفره لایه اوزن قرار بود تا سال ۲۰۵۰ انجام شود.)
[quote]
صنایع مصرف کننده عمده گازهاى مخرب لایه اوزن عبارتند از:
* صنایع برودتى، یخچال سازی و تولید کنندگان سیستم های سردکننده
* صنایع ابر و اسفنج سازى و مواد پاک کننده
* صنایع دفع آفات کشاورزى
* تولیدکنندگان سیستم هاى تهویه مطبوع و…
لایه ازون یا اُزونسپهر چگونه از انسان ها محافظت میکند؟
اوزن گازی در جو میباشد که از همه چیز موجود در زمین، در برابر اشعه مضر ماوراء بنفش (UV) خورشید محافظت میکند. بدون لایه اوزون موجود در جو، زنده ماندن جانداران در کره زمین بسیار دشوار خواهد بود، به گونه ای که گیاهان نمیتوانند در معرض اشعه ماوراء بنفش زندگی و رشد کنند. همچنین پلانکتون ها نیز که به عنوان منابع غذایی دریایی به شمار می روند، قادر به رشد نخواهند بود.
باید بدانید که پرتوهای اشعه فرابنفش را نمیتوان دید یا احساس کرد، ولی آنها آنقدر قدرتمند هستند که میتوانند ساختار شیمیایی مولکول ها را تغییر داده و باعث بروز بیماریهایی همچون سرطان پوست، آب مروارید چشم، آفتاب سوختگی شدید، ضعف و نقص سیستم ایمنی و… در انسان شوند. خوشبختانه اشعه فرابنفش (UV) در لایه بالایی جو زمین توسط لایه ازون استراتوسفر، جذب میشود.
۶ راهکار عملی برای محافظت از لایه ازون
شوربختانه در چند ماه اخیر سرخط اخبار محیط زیستی جهان را میتوان به فیلمهای پرهیجان هالیوودی تشبیه کرد که نقش اول این فیلم ها را گازهای گلخانه ای در دست دارند. لایه ازن نیز به پای این خیانت بشر در حال از بین رفتن است اما ما در زیر ۶ راهکار ساده آورده ایم تا بتوانید برای محافظت از لایه ازن گامی بردارید.
۱- گیاهخواری
۲- استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی
۳- دوچرخه سواری و پیاده روی
۴- بهره گیری از اینترنت در فعالیت های بانکی
۵- بازیافت و کاهش تولید زباله
۶- کنترل و مدیریت مصرف کودهای شیمیایی
نظام دامداری سنتی و صنعتی بزرگترین و مخربترین آسیب را به چرخه طبیعت و لایه ازون وارد میکند، به طوری که باعث فروپاشی اکوسیستم و حتی مرگ آبزیان میشود.
اگر ازون از بین برود:
* آفتاب سوختگی و سرطان های پوستی افزایش مییابد.
* باعث تار دیدن و آب مروارید چشم میشود.
* توانایی سیستم ایمنی بدن انسان در مقابله با بیماری های عفونی کاهش مییابد.
* بسیاری از گیاهان از بین میروند، زیرا اکثر آنها به نور ماوراء بنفش حساس هستند.
تا ترمیم کامل لایه ازون چقدر زمان باقی است؟
سی و پنج سال از تصمیم بشر برای محافظت از لایه ازون میگذرد؛ لایه محافظ کره زمین که نقشی تاثیرگذار در حیات بشر ایفا میکند و حالا با تلاشهای بشر برای حفظ کره خاکی، میتوان امیدوار بود لایه ازون از وضعیتی که آن را به نابودی میکشاند، رهایی یافته و خبرهایی خوش در راه است.
درحالیکه زندگی بر روی زمین بدون نور خورشید امکان پذیر نیست، اما اگر لایه ازون را از اطراف زمین حذف کنیم، انرژی حاصل از نور خورشید در کره زمین بیش از حد خواهد بود و حیات انسان و موجودات به خطر میافتد.
یکی از عوامل مهم حیات بر روی کره زمین، لایه ازون است که هر گونه آسیب به آن، صدمات جبران ناپذیری بر زیست بوم ما وارد میکند. ازون از نظر شیمیایی، یک مولکول متشکل از سه اتم اکسیژن است که به شکل عمده در جو بالای زمین و منطقهای به نام استراتوسفر یافت میشود. فاصله لایه ازون با سطح کره زمین بسته به موقعیت جغرافیایی چیزی در حدود ۱۰ تا ۵۰ کیلومتر از سطح زمین است.
تخریب ازون؛ تهدیدی برای حیات زمین
زندگی موجودات زنده و انسانها بر روی زمین متکی به لایه ازون است که با جذب تشعشعات مضر اشعه ماوراء بنفش خورشید، زندگی را برای جانداران ممکن میکند. تخریب و نابودی مولکولهای ازون یک تهدید بسیار خطرناک و بزرگ برای زیست جانواران و زندگی انسانها بر روی زمین است و میتواند به زندگی ما بر روی این سیاره خاتمه دهد. پرتوهای اشعه ماوراء بنفش خورشید میتواند باعث سرطان پوست، سایر بیماریهای خطرناک و تغییر شکل تمام جانداران و گیاهان شود.
دانشمندان در دهه ۱۹۷۰ کشف کردند که این لایه محافظ در حال نابودی است. اگرچه عوامل طبیعی در میزان تخریب لایه ازون نقش دارند، با این حال شواهد علمی نشان داد که برخی از مواد شیمیایی ساخته شده توسط بشر، علت اصلی تخریب این لایه است.
از سال ۱۹۹۴، هر سال ۱۶ سپتامبر (۲۵ شهریور) به عنوان روز جهانی حفظ لایه ازون در بسیاری از کشورها جشن گرفته می شود. این روز با اعلامیهای که توسط سازمان ملل متحد منتشر شد و به مناسبت بزرگداشت امضای کنوانسیون مونترال علیه کاهش لایه ازون، در سال ۲۰۰۰ تصویب شد.
کلروفلوئوروکربنها (سیافسیها) نابودگران لایه ازون
در اوایل سال ۱۹۷۰، پژوهشگران شروع به بررسی اثر مواد شیمیایی مختلف بر روی لایهٔ ازون کردند و مشخص شد سیافسیها که دارای کلر هستند، تاثیر مخربی بر این لایه پوشاننده جو دارند.
کلروفلوئوروکربنها (سیافسیها) نابودگران لایه ازون هستند و باعث کاهش مولکولهای ازون در استراتوسفر زمین شدهاند. این ترکیب در اوایل سال ۱۹۳۰ توسط ایالات متحده آمریکا اختراع شد و در برنامههای صنعتی، تجاری و خانگی مورد استفاده قرار گرفت و به زودی به سراسر جهان نیز راه یافت. این ترکیبات، پایدار و غیرقابل سوختن است و با ترکیبات شیمیایی دیگر واکنش نمیدهند و ارزانقیمت نیز هستند. این ویژگیهای مطلوب ایمنیبخش، موجب شد که این ترکیبات در بسیاری از وسایل کاربردی و سردکنندهها در واحدهای تجاری و خانگی مورد استفاده قرار گیرد و به تدریج، متقاضیان محصولات آن روز به روز افزایش یافت. این ترکیبات به وسیلهٔ باد به استراتوسفر زمین راه مییابند و از آنجا که دارای کلر و برم هستند، میتوانند به لایهٔ نگهبان ازون آسیب بزنند.
کدام بخش ازون آسیب بیشتری دیده است؟
تخریب ازون در قطب جنوب در بیشترین حد خود است. این مشکل عمدتا در اواخر زمستان و اوایل بهار (آگوست-نوامبر) رخ میدهد و اوج ایجاد حفره معمولاً در اوایل ماه اکتبر اتفاق میافتد، زمانی که ازون در مناطق وسیع به طور کامل از بین می رود.
این کاهش شدید باعث ایجاد به اصطلاح «سوراخ ازون» می شود که در برخی زمان ها، حداکثر مساحت آن، بزرگتر از خود قاره قطب جنوب است. اگرچه از دست دادن ازون در نیمکره شمالی کمتر است، اما نازک شدن بخش قابل توجهی از لایه ازون در قطب شمال و حتی در قاره اروپا نیز مشاهده شده است.
برای حفاظت از لایه ازون چه باید کرد؟
برای اطمینان از بهبود مداوم لایه ازون و کاهش تأثیر مواد تخریب کننده بر آب و هوای زمین، کارهای زیادی باید انجام شود. اقدامات لازم در سطح جهان برای بازیابی لایه ازون عبارتند از اطمینان از اجرای درست محدودیتهای موجود در استفاده از مواد تخریب کننده، بهره گیری از روش های سازگار با محیط زیست و جایگزین های دوستدار آب و هوا، اطمینان از اینکه استفاده مجاز از مواد تخریب کننده ازون به صورت غیرقانونی انجام نمی شود و اطمینان از اینکه هیچ ماده شیمیایی یا فناوری جدیدی که تهدیدی برای لایه ازون است، ظاهر نشود.
رابطه بین مواد تخریب کننده ازون و تغییرات آب و هوایی
اکثر مواد تخریب کننده ازون ساخته شده توسط انسان، تولیدکننده های قوی گازهای گلخانه ای هستند. برخی از آنها دارای اثر گرمایش کره زمین تا ۱۴ هزار برابر قوی تر از دی اکسیدکربن (CO۲)- گاز اصلی گلخانهای- هستند، بنابراین حذف مواد تخریب کننده ازون مانند هیدروکلروفلوئوروکربن ها و کلروفلوئوروکربن ها نیز سهم مثبت و قابل توجهی در مبارزه با تغییرات آب و هوایی خواهند داشت.
از سوی دیگر، حذف جهانی این مواد منجر به افزایش زیادی در استفاده از انواع دیگر گازها شده تا جایگزینی برای مواد نابودکننده ازون باشد. این گازهای جدید به لایه ازون آسیب نمیرسانند، اما اثر قابل توجهی بر گرمایش جهانی دارند، بنابراین در سال ۲۰۱۶، طرفین پروتکل مونترال توافق کردند که رایج ترین نوع گاز F، هیدروفلوروکربن ها (HFC) را به لیست مواد کنترل شده اضافه کنند.
طی ۳۰ سال گذشته انسانها با منع استفاده از برخی مواد شیمیایی در جلوگیری از آسیب به لایه ازون پیشرفت هایی داشته اند، اما برای محافظت و بازیابی سپر جوی که در استراتوسفر حدود ۹ تا ۱۸ مایلی (۱۵ تا ۳۰ کیلومتری) سطح زمین قرار دارد، کارهای بیشتری باید انجام شود...
پروتکل «مونترال» یا «حفظ لایه ازون» چیست؟
دانشمندان در دههی ۱۹۸۰ با دانستن این موضوع که لایه محافظ زمین در حال نابودی است به وحشت افتادند و با گذشت ۷ سال، پروتکل «حفظ لایه ازن» را در سال ۱۹۸۷ در شهر مونترال به تصویب رساندند و تا به حال بیش از ۱۹۰ کشور این پروتکل را امضاء کرده اند. مفاد این سند باعث کاهش میزان آلاینده های مخرب لایه ازون میشود.
دبیرکل سازمان ملل متحد میگوید: معاهده پروتکل مونترال باعث به وجود آمدن فرصت های بیزینسی نوپا میگردد که نتیجه آن صرفه جویی دو هزار میلیارد دلاری تا سال ۲۰۵۰ در اقتصاد جهانی میشود.
نتیجه گیری
به اعتقاد ما بی ملاحظگی در مقابل بحران فعلی لایه ازن، یک جرم زیستمحیطی در ابعاد جهانی به شمار میآید. باید بدانید واقعاً این بحران یک موضوع بسیار نگران کننده است و به طور مستقیم بر سلامت انسان ها و سایر موجودات زنده تأثیر میگذارد. لایه ازن همانند سپری است که از ورود اشعه ماوراء بنفش به سطح زمین جلوگیری میکند و همه جانداران را از خطرات احتمالی در امان نگه میدارد.
ما برای اقدام کردن نباید منتظر تحقیقات علمی باشیم. هر فرد برای جلوگیری از نابودی لایه اوزن باید در عادات روزانه خود تغییراتی ایجاد کند تا انتشار گازهای گلخانه ای را کاهش دهد. مجمع فعالان زیست محیطی به عنوان بزرگترین سازمان مردم نهاد مدافع حقوق حیوانات و محیط زیست ایران به همراهی شما تک تک عزیزان نیازمند است تا گام های بزرگی در جهت کاهش میزان آلایندگی های مخرب لایه ازون بردارد.