«دختر من ساعت‌ها تنها در اتاقش مي‌نشيند و با يک عروسک بازي مي‌کند. وقتي مهمان داريم هم او کناري مي‌نشيند و مودب و بي‌سروصدا تنها بازي مي‌کند و با بچه‌هاي شيطان و پرسرو صدا همبازي نمي‌شود... خدا رو شکر که پسر نوجوان من اصلا اهل رفيق‌بازي نيست. اصلا با نوجوانان پرشر و شور همسن و سالش قرار نمي‌گذارد و بيرون نمي‌رود. ما گاهي به زور او را از خانه بيرون مي‌فرستيم. پسرم هرگز با ما مخالفت و مشاجره نمي‌کند و خدا رو شکر هيچ مشکلي با او نداريم...».
- اينها برخي از جمله‌هايي هستند که گاهي از والدين مي‌شنويم، والديني که خسته از کارها و مشغله‌هاي روزانه، خانه‌اي ساکت و بي‌سر و صدا را ترجيح مي‌دهند، اما آيا واقعا رفتار کودکي که ساعت‌ها تنها در اتاقش مي‌نشيند و يک کلمه صحبت نمي‌کند يا نوجواني که در مورد هيچ چيز با والدينش جروبحث نمي‌کند و از خانه بيرون نمي‌رود، طبيعي است؟
- تا چند سال پيش، بيشتر افراد تصور مي‌کردند افسردگي صرفا بيماري بزرگسالان است و کودکان اصلا افسرده نمي‌شوند زيرا کودکي دوران شادي و بي‌مسئوليتي است ولي پزشکان مي‌گويند حتي کودک زير 2 سال نيز ممکن است افسرده شود.
با دکتر شهرام محمدخاني، دانشيار روان‌شناس باليني و عضو هيات علمي دانشگاه خوارزمي، درباره همين موضوع گفت‌وگو کرده‌ايم.
شيوع افسردگي در کودکان چقدر است؟بين 2 تا 8 درصد از کودکان 4 تا 18 ساله حداقل يک رويداد افسردگي باليني را در زندگي خود تجربه مي‌کنند. براساس مطالعه‌هايي که اخيرا انجام شده، معلوم شده است که 25 درصد نوجوانان حداقل نشانه‌هاي خفيف افسردگي را در دوره‌اي از زندگي‌شان تجربه کرده‌اند؛ يعني از هر 4 نفر، يک نفر. اين شيوع قابل‌ملاحظه است که به توجه نياز دارد اما متاسفانه چون مورد غفلت و بي‌توجهي قرار مي‌گيرد، بسيار دير تشخيص داده مي‌شود.
اگر افسردگي در کودک و نوجوان ديرتشخيص داده شود يا اصلا تشخيص داده نشود، چه عواقبي دارد؟
افسردگي در کودکان مشکلات مختلفي ايجاد مي‌کند. کودک افسرده از تعاملات اجتماعي با همسالان کناره‌گيري مي‌کند، عزت‌نفس پايين، مهارت اجتماعي ضعيف و نگرش منفي به خود و زندگي و آينده دارد و اين مسائل او را مستعد پيامدهاي ناگوار مي‌کند. اگر براي درمان کودک يا نوجوان افسرده اقدامي نشود، احتمال بروز اختلال‌هاي رواني ديگر مانند سوء‌مصرف مواد و خودکشي در بزرگسالي افزايش مي‌يابد. حتي گاهي رفتارهاي پرخطر ممکن است پاسخي به افسردگي زيربنايي در کودک و نوجوان باشد.
چرا افسردگي در کودکان دير تشخيص داده مي‌شود؟شايد مهم‌ترين دليل، ماهيت اين بيماري باشد. همان‌طور که مي‌دانيد، اختلال‌هاي دوران کودکي 2 نوع هستند؛ درون‌ريز و برون‌ريز. اختلال‌هاي برون‌ريز مثل بيش‌فعالي به اين علت که پرسروصدا هستند و والدين را به ستوه مي‌آورند، زودتر تشخيص داده مي‌شوند اما اختلال‌هاي درون‌ريز مانند افسردگي چون متمرکز بر درون فرد است و از درون او را رنج مي‌دهند و براي اطرافيان آزاردهنده نيستند، ديرتر مورد توجه قرار مي‌گيرند. حتي ممکن است اوليا و مربيان مدرسه اين کودکان يا نوجوانان را به عنوان افراد سربه‌راه و آرام و بي‌آزار (به اصطلاح بچه مثبت) تشويق کنند و اين خود يکي از عوامل تداوم‌بخش اين بيماري خواهد شد. معمولا والدين کودک و نوجوان افسرده زماني او را نزد مشاور مي‌برند که دچار افت تحصيلي شديد، روابط اجتماعي مختل، نداشتن تمرکز و اختلال‌هاي خواب و خوراک شده‌اند زيرا اين علائم در طولاني‌مدت، توجه والدين و گاهي معلمان را جلب مي‌کند درحالي که کودک افسرده مدت‌ها درد و رنج ناشي از آن را متحمل شده است. اگر والدين و معلمان علائم افسردگي را بشناسند و به آن حساس باشند، خيلي زودتر براي درمان فرزندشان اقدام خواهند کرد و اين درمان زودهنگام باعث پيشگيري از عواقب آتي مي‌شود.
اگر والدين و اولياي مدرسه در کودک يا نوجوانشان اين علائم را مشاهده کردند، بايد او را براي بررسي بيشتر نزد روان‌شناس يا روان‌پزشک ببرند:
1. ديگر از تفريحات و سرگرمي‌هايي که مورد علاقه‌اش بوده، لذت نمي‌برد.
2. بيشتر اوقات روز را در غمگيني و ناراحتي و نااميدي سر مي‌کند.
3. حوصله و انرژي قبل را براي انجام کارهايش ندارد.
4. دائم از دل‌درد، سردرد، تهوع و... شکايت مي‌کند درحالي که براساس معاينه‌ها و بررسي‌هاي انجام‌شده هيچ مشکل جسمي‌اي ندارد.
5. تمايلي به ارتباط با همسالان خود ندارد و تنهايي و گوشه‌گيري را ترجيح مي‌دهد.
6. پرخاشگر و تحريک‌پذير است (درواقع پرخاشگري نقابي است که باعث پنهان ماندن افسردگي کودک پشت آن مي‌شود.)
7. درباره خودکشي صحبت مي‌کند يا افکار مربوط به خودکشي دارد.
8. اعتماد به‌نفسش کم است و نگرش منفي به خودش دارد.
9. به همه چيز بي‌احساس است.
10. تغييرات وزن مشهود و ناخواسته‌اي دارد.
11. اختلال در خواب چه به‌صورت پرخوابي و چه به‌صورت کم‌خوابي او را آزار مي‌دهد.
12. مشکل افت تحصيلي و نداشتن تمرکز دارد.
13. خستگي مداوم و انرژي تحليل‌رفته زندگي او را مختل کرده است.
14. احساس گناه دارد.
15. افزايش حساسيت به خود و تمرکز بر ناتواني‌هايش دارد.
16. غيبت‌هاي مکرر از مدرسه دارد و تکاليف مدرسه‌اش را انجام نمي‌دهد.
چرا و چگونه کودکان افسرده مي‌شوند؟
افسردگي در کودکان مي‌تواند علت‌هاي ژنتيکي، روان‌شناختي، زيستي يا محيطي داشته باشد. در صورتي که سابقه افسردگي در اقوام درجه اول کودک وجود داشته باشد، احتمالا زمينه افسردگي به علت اختلاف سطح هورمون‌ها و مواد بيوشيميايي در بدن وجود دارد اما اين به تنهايي براي ايجاد افسردگي کافي نيست چون همان‌طور که مي‌دانيم همه افرادي که سابقه خانوادگي افسردگي دارند، الزاما افسرده نمي‌شوند و بروز علائم به عوامل روان‌شناختي فرد، رابطه والدين و کودک، باورهاي کودک درباره خودش و دنيايي که در آن زندگي مي‌کند و همين طور به حالت‌هاي رواني پدر و مادر بستگي دارد. والدين تحقير‌کننده و مقايسه‌کننده، باور بد بودن و دوست‌داشتني نبودن را در کودک به‌وجود مي‌آورند و زمينه را براي افسردگي او در سال‌هاي آتي ايجاد مي‌کنند.
از ديگر عوامل خطرساز افسردگي در کودکان مي‌توان به وقوع رويدادهاي استرس‌زاي زندگي، نداشتن مهارت‌هاي مقابله‌اي موثر و فضاي خانوادگي نامناسب اشاره کرد. اما هر کودک و نوجواني که به دليلي براي چند روز خسته و بي‌حوصله است، افسرده نيست. براي اينکه به اين اختلال شک کنيم، علائم بايد شديد باشند و حداقل چند علامت از علائم ذکرشده، همزمان و حداقل به مدت 2 هفته وجود داشته باشند. تشخيص افسردگي کاري ظريف است که به مهارت و تجربه نياز دارد.
*ميگنا
