نادر شاه افشار زاده 1067 خورشیدی و کشته شده در قوچان به سال 1126 که پیش از پادشاهی نادر قلی خوانده می شد، ملقب به طهماسب قلی خان از ایل افشار خراسان که به مدت دوازده سال پادشاهی کردو بنیانگذار دودمان افشاری بود. او از مشهورترین پادشاهان ایران است. سرکوب افغان ها و بیرون راندن عثمانی و روسیه از خاک ایران و تجدید استقلال ایران و نیز فتح دهلی و ترکستان و جنگ های پیروزمندانه او سبب شهرت بسیارش شد. همچنین او آخرین کشورگشا و فاتح ایرانی است. درباره پیشینه نادر روایات زیادی وجود دارد، اما مستندترین آن ها می گوید که ایل افشار پیش از مهاجرت به خراسان در منطقه افشار جنوب آذربایجان غربی ساکن بوده اند که شاه اسماعیل صفوی ایل آنها را از آن مکان به خراسان کوچانید.
کاخ خورشید یا کلات نادری از یادگارهای دوران پادشاهی نادر شاه است. این کاخ به دستور نادر جهت اقامت و خزانه داری برای جواهرات و غنائمی که از جنگ های مختلف به دست آورده بود، ساخته شد. نام کاخ خورشید از نام یکی از زن های نادر شاه گرفته شده است. کلات به معنی برج و بارو است. قبل از اسلام تقریبا تمامی شهر های ایران به صورت کلات ساخته می شد که در آن ها نظام طبقاتی رعایت می شده است. این طبقات اجتماعی پیشتر سه طبقه بوده که بعد ها به چهار طبقه تبدیل شده است که شامل ارتشداران، موبدان، استریوشان و صنعتگران بوده است ، این ها هر کدام جایگاه خود را در شهر داشتند. بنای کاخ خورشید مربوط به سال های آغازین به قدرت رسیدن نادر شاه افشار می باشد. عملیات ساخت کاخ در تمام طول پادشاهی ادامه داشته و حتی تا آخرین سال های حیات نادر شاه ادامه داشت. کتیبه ثلث بسیار زیبای دور تا دور فضای گنبد نوشته شده به همین تاریخ اشاره دارد.
فضای معماری کاخ خورشید
این کاخ در تور مشهد ارزان سفر باتو ، میان باغ بزرگی قرار دارد که شامل یک بنا در سه طبقه است. ارتفاع آن در گذشته حدود بیست و پنج متر بوده است اما در حال حاضر به علت خرابی طبقه سوم ارتفاع آن بیش از بیست متر نیست. طبقه اول آن هشت ضلعی است که آن را روی چهار ردیف پلکان به شکل هرم بر پا کرده اند. ورودی های کاخ در اضلاع هشتگانه قرار دارد که به سالن اصلی کاخ منتهی می شود. این کاخ در مجموع دوازده اتاق دارد و درون هر اتاق نیز تزئینات مختلفی از جمله نقاشی و گچ بری دیده می شود. تا چند دهه پیش تصاویری از شاهزادگان نادری نیز در میان این تزئینات وجود داشت. بنای کاخ خورشید سختمانی هشت ضلعی است که در میان آن برج استوانه ای شکلی در دو طبقه قرار دارد که محل اقامت شاه و خانواده اش بوده است. زیبایی این کاخ بیشتر در آرایش نمای خارجی کنگره دار ساختمان است که در آن معماری گورکانی هندی به چشم می خورد. درون اتاق ها با نقاشی و گچ بری تزئین شده اند. در وسط این بنا از سطح پشت بام برجی مدور با ترک هایی شبیه نیم ستون معروف به خیاری احداث شده است.
واژه کلات به معنی آبادی ، قلعه و زیستگاهی که در بالای کوه قرار دارد. منطقه کلات به دلیل قرار گیری در میان کوه ها به سرزمین کوه های نفوذ ناپذیر مشهور شده است. نادر شاه در زمان پادشاهی خود پیروزی های زیادی را داشته و از این جنگ ها غنایم و گنجینه های زیادی را به همراه خود به ایران آورده است. از بزرگترین این گنجینه ها می توان به دو الماس کوه نور و دریای نور اشاره کرد. نادر شاه به دلیل سفر های زیادی که برای جنگ با دشمن و کشورگشایی انجام می داد کمتر در خاک ایران حضور داشت. او برای این که در نبودش، گنجینه هایش از تاراج اشرار در امان بماند، دستور داد تا کاخ خورشید یا همان کلات نادری را در این مکان بسازند. نادر زمانی که از فتح هندوستان باز می گشت به غیر از جواهرات و سنگ های قیمتی چندین معمار و صنعتگر را هم از هندوستان به همراه خود آورده بود. برای ساخت کلات نادری از این معماران هم استفاده شده است به طوری که بر روی سنگ های بیرونی کاخ خورشید، نقش میوه های گرمسیری که به طور بومی در ایران وجود ندارد، مانند موز و آناناس دیده می شود. این ساختمان زیبا و با شکوه تا دوره قاجار هم مورد استفاده قرار می گرفت.
ظاهر جالب کاخ خورشید به گونه بسیار مرموز جلوه می کند. هنوز هم دلیل اصلی ساخت این کاخ را به درستی کسی نمی داند. گروهی این کاخ را بنایی برای نگهداری اشیای قیمتی نادر شاه می دانند. گروهی بر آنند که کاخ خورشید مکانی برای زندگی خانواده نادر شاه بوده. حتی بعضی ها به علت وجود سرداب معتقد هستند که آن جا به عنوان زندان استفاده می شده است. اما شکل کاخ خورشید بیشتر شبیه آرامگاه هایی است که در آن زمان ساخته می شده است. وجود سرداب و کتیبه سوره نباء که معمولا در مقابر نوشته می شود، این گمان را محکم می سازد که نادر این مکان را به عنوان آرامگاهی برای خودش ساخته است.
