شمس العماره یکی از بناهای تاریخی تهران، مربوط به دوره قاجار و از شاخص‌ترین بناهای کاخ گلستان است.
به گزارش «تابناک باتو»، احداث این ساختمان، در سال ۱۲۸۲ ه.ق به دستور ناصرالدین شاه بوده و طی دو سال به اتمام رسید. این ساختمان برای تماشای شهر تهران و اطراف آن توسط شاه و مهمانان او مورد استفاده قرار می‌گرفت.
گويا ناصرالدين شاه قبل از سفر به اروپا و با ديدن تصاوير بناهای فرنگستان، تمايل پيدا مي‌كند بنایی مرتفع، نظير آنها در پايتخت خود ايجاد نمايد، تا از بالای آن بتواند به همراه درباريان، منظره شهر و دورنمای اطراف را تماشا كند.
شمس‌العماره به معنای خورشید عمارت‌های سلطنتی است که در واقع به دلیل ویژگی‌های منحصر بفرد و پنج طبقه‌بودنش، اولین ساختمان بلند در آن زمان به حساب می‌آید.
طرح و نقشه این بنا ظاهرا از معیرالممالک و معمار آن استاد «علی محمد کاشی» بوده است.
ارتفاع این بنا بدون احتساب کلاه فرنگی ۲۵ متر و با کلاه فرنگی ۳۰ متر است که تا آن زمان در تهران بی‌سابقه بوده است.
مصالحی که در ساختن شمس العماره از آن استفاده شده است، عبارتند از آجر، خشت، کاه گل و ساروج. ساروج نوعی ملاط ترکیبی از گرد آهک خالص، خاکس‌تر، ماسه بادی و مقدار کمی لویی (گل نی) بوده که بسیار محکم و شاید به استحکام سیمان بوده است. از دیگر مصالح استفاده شده در این بنا چوب است که حتی برای اتصال دیوار‌ها نیز از چوب استفاده شده است. روی پوشش‌ها از ورق فلزی استفاده می‌کردند که از مس بوده و آن را با کوبیدن فلز مورد نظر تهیه می‌کردند.
قصر شمس العماره در دوران قاجاریه از بناهای معظم آن عهد به شمار می‌آمد و نوع معماری آن با ۵ اشکوبه (طبقه) زیبا، برج ساعت، ایوان‌های بلند و بادگیرهای مصفا شباهت زیادی به قصرهای آن زمان‌اروپا داشته است.
شمس العماره هم از نظر نقشه و شکل ظاهری و هم از لحاظ آرایش داخلی و آینه‌کاری‌ها، نقاشی‌ها، گچ‌بری‌ها، ازاره‌ها، دیوار و سقف‌های آن و هم از حیث نمایش شیوه‌های مختلف و متنوع تزیینات داخلی بنا در ایران بی‌نظیر است و در واقع نمونه‌ای کامل از معماری و تزیینات داخلی آن دوره از تاریخ ایران، به شمار می‌آید.
نماي بيروني داراي كاشيكاري‌هاي منحصر بفرد و هر ديوار داراي طرح و رنگ‌آميزي خاصي است. در اين كاشي‌كاري‌ها بيشتر از رنگ‌هاي زرد و سياه استفاده شده كه شاخصه رنگ‌هاي جديد كاشي‌كاري در اين دوران است.
در این قصر مجلل معماری ایرانی و اروپایی با هم به کار رفته و کاشی‌کاری‌های نمای خارجی آن بسیار زیبا و جالب توجه است.
ظاهرا دوستعلی‌خان نظام‌الدوله معیرالممالک (پدر داماد ناصرالدین شاه) طی هزینه‌ای گزاف که در آن زمان بالغ بر چهل هزار تومان می‌شده است این کاخ را ساخته و آن را به شاه هدیه می‌کند که سخت مورد توجه ناصرالدین شاه قرار می‌گیرد.
مورخان آن عهد نیز از آن به یکی از زیباترین کاخ‌های ایران یاد کرده‌اند. عمارت شمس العماره تالارهای آینه و ستون‌های بلند بزرگ از مرمر و راه‌پله‌ها نیز کلا از مرمر و مراتب زیادی الی بالای عمارت دارد. چهل ذرع ارتفاع این عمارت است و دو برج دارد با یک مهتابی که روی برج‌ها نشیمن‌عالی ساخته‌اند.
به سبب اهمیتی که بنای شمس العماره داشت خیابان ناصریه را به خیابان شمس العماره می خواندند. دروازه یا سردر بزرگ کاشی کاری شده این خیابان نیز به نام این بنا مشهور بود. در جلو عمارت و سر در این بنا میدانی نیز ساخته شد که در حجره های جبهه شرقی و شمالی نقاشان و زرگرها به کار می پرداختند. در میانه میدان حوضی دور قرار داشت که در آن همیشه آب جاری بود و باغچه های گلکاری شده نیز در اطراف آن وجود داشت. عصرها نیز دو دسته موزیک در این میدان برای سرگرم کردن مردم به نواختن موزیک می پرداختند.
وقایع شمس العماره و شایعات پیرامون آن
در تهران قدیم در مورد شمس العماره شایعاتی وجود داشت که هنوز هم پس از گذشت یک قرن، سینه به سینه نقل می‌شود. جعفر شهری در این مورد می‌نویسد: «کلاه فرنگی (سقف اتاقکی که ساعت در آنجاساز شده است)، ساعت شمس العماره که همیشه بیرقی (پرچمی) بر فراز آن می‌جنبید، دارای عجایبی بود که تهرانی‌ها، از آن حرف می‌زدند، یکی اینکه؛ در زوال حکومت محمد علی شاه، روزی کلاغ‌ها بر بیرق حمله‌ور می‌شوند و با منقارشان آن را ریزریزمی‌کنند. دو روز بعد محمد علی شاه می‌گریزد و سلطنت تغییر می‌کند. دوم؛ ساعت بزرگ دو طرفه‌یی بربالای شمس العماره نصب شده بود که درباره صدای زنگ این ساعت می‌گفتند اول صدایی داشت که افراد در چهار فرسخی (۲۴ کیلومتر) آن، صدایش را به وضوح می‌شنیدند. بر اثر شکایت مکرر اهالی، شاه را مکلف می‌کند که دستور کر ساختن آن را داده تا با نمد صدای آن را خفه بکند. اما آنچه مقرون به حقیقت بود آنکه صدایش در سکوت شب‌ها تا اقصی نقاط شهر رسیده و مردم را مستاصل می‌نمود. این ساعت سال‌هاست که از کار افتاده ولی اسکلتش خود نمایی می‌کند. ساعت ساز آن هم، میرزا علی اکبر خان ساعت ساز بود که آن را کوک و تعمیر می‌کرد.
سوم، دو جغد نر و ماده بودند که در محفظه این ساعت لانه داشتند و شایع بود که هر بار ظاهر شوند، سلطنت تغییر می‌کند. می‌گفتند در موقع کشته شدن ناصرالدین شاه، سه روز از لانه بیرون آمده بودند که روز سوم شاه تیر می‌خورد. آنچه این شایعه یا حقیقت را بر سر زبان‌ها انداخت، بیرون آمدن و ظاهر شدن این دو جغد در شهریورماه ۱۳۲۰ بود. جغد‌ها که بیرون آمدند مردم می‌گفتند خدا عاقبت پیداشدن جغد‌ها را به خیر کند، که متفقین به ایران حمله کردند، قحطی، کشتار و ناامنی همه جا را گرفت و شد آنچه قلم از بیانش عاجز است.
معمار این قصر زیبا بر اساس نوشته سر در این عمارت استاد علی‌محمد کاشی بوده است. کاخ شمس العماره در حال حاضر تحت نظارت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد و جزو گنجینه نفیس آثار تاریخی تهران بشمار می‌رود.
کاخ شمس العماره از مکان‌های دیدنی تهران است و آینه کاری‌ها و نقاشی‌ها و گچ‌بری‌های ازاره‌ها و دیوار‌ها و سقف‌های آن از لحاظ شیوه‌های مختلف و متنوع معماری و نوع تزیینات داخلی قصرهای ایران بی‌نظیر است. بر همین اساس، گردشگرانی که قصد مسافرت به تهران و دیدن دیدنی‌های تهران را دارند گشت و گذار در مجموعه کاخ گلستان و بازدید از شمس العماره را در برنامه خود قرار می‌دهند
