هیچکس قبل از شروع زایمان نمیتواند نوع زایمان را مشخص کند/ برنامههای اداره سلامت مادران وزارت بهداشت
گفتوگو با دکتر فرحناز ترکستانی؛ رییس اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی
اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بیش از 20 سال است که در راستای حفظ سلامت مادران و انجام زایمان ایمن فعالیت دارد. فعالیتهای این اداره از آن زمان تاکنون توانسته است گامی بزرگ در جهت کاهش مرگومیر مادران در اثر بارداری و زایمان باشد. دکتر فرحناز ترکستانی؛ متخصص زنان، زایمان و نازایی، قریب سهسال است که ریاست این اداره را برعهده دارد. مهرخانه، با او در خصوص موضوعات متفاوتی از قبیل وضعیت بارداری و سلامت مادران در کشور به گفتوگو نشسته است که در ادامه میخوانید.
- به عنوان اولین سؤال بفرمایید اداره سلامت مادران با چه هدفی تأسیس شد و بیشترین برنامههای این اداره متمرکز بر چه حوزههایی است؟
میزان مرگومیر مادران باردار از آغاز بارداری تا 6 هفته پس از زایمان، جزو یکی از شاخصهای اصلی توسعه کشورها است و در دنیا از اهمیت ویژهای برخوردار است. اقدامات اداره سلامت مادران وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی در جهت حفظ سلامت و مراقبت مادران باردار در این بازه زمانی است. برای داشتن مادرانی سالم باید مراقبتها از پیش از بارداری آغاز شود و تمامی برنامههای ما نیز بر محور سلامت و مراقبت از مادر اجرا میشود.
- به نظر میآید میزان مرگومیر مادران و نوزادان در زایمان و مراقبتهای اولیه آن تقریباً به صفر رسیده است، آیا این تصور درست است؟ در غیر اینصورت آخرین آمار کشور چیست؟
مطابق اهداف توسعه هزاره سازمان بهداشت جهانی، میزان مرگومیر مادران باردار تا پایان سال 2015 باید به سهچهارم اولیه هر کشور برسد. کشور ما خیلی زودتر از موعد به این رقم رسید. در سیاستگذاریهای دولت از اداره سلامت مادران انتظار میرود که میزان مرگومیر مادران باردار خود را تا پایان سال 94 به 15 در 100 هزار برساند. در سال گذشته این اداره میزان مرگومیر مادران باردار (MMR) را 19.7 گزارش کرده است.
- عمدهترین مسایلی که در حوزه سلامت مادران وجود دارد، چیست و شما برای این مسایل چه برنامههایی داشتهاید؟
بهمنظور کاهش علل مرگومیر قابل اجتناب، نظام مراقبت مرگ مادر را داریم. تمامی مرگهای مادری اعم از اینکه مربوط به حاملگی باشد یا نباشد، بلافاصله به اداره سلامت مادران گزارش، ارزیابی و دستهبندی میشود. شایعترین علل مرگومیر مادران، خونریزی بعد از زایمان، مسمومیت بارداری، بیماریهای قلبی، عفونتها و اختلالات ترومبوآمبولی است که برای هرکدام دستورالعملهای علمی و اجرایی مخصوصی وجود دارد که به بیمارستانها ابلاغ میشود.
- با توجه به ابلاغ سیاستهای جمعیتی، آیا این اداره در این خصوص برنامهای را طراحی و تدوین کرده است؟
هدف اصلی، سلامت مادر و نوزاد است. بنابراین باید بهگونهای عمل شود که با ابلاغ سیاستهای جمعیتی، سلامت مادر و کودک به مخاطره نیفتد. شناسایی مشکلات پیش از بارداری کمک شایانی به سلامت مادر و نوزاد خواهد داشت. برای مثال اگر مادری از دیابت خود اطلاعی نداشته باشد و کنترلهای لازم را انجام ندهد، با افزایش شدید خطر مرگ داخل رحمی جنین و خود روبهرو خواهد شد، اما اگر این دیابت تشخیص داده و کنترل شود، تا حد بسیاری از خطر مرگ و عوارض جنین و مادر میکاهد.
یکی از اهداف ما در سیاستهای جدید جمعیتی، تقویت مشاوره و مراقبتهای پیش از بارداری است. شاید بارداری را برای تعداد اندکی از زنان که بارداری پرخطر دارند مانند بیماران شدید قلبی ممنوع کنیم، ولی بسیاری از افراد با مشاوره خوب میتوانند بارداری موفقی را تجربه کنند.
یکی دیگر از مسایلی که در سیاستهای جمعیتی بسیار مهم است نوع زایمان است. زایمان سزارین عوارض و محدودیتهای خاص خود را دارد. هدف ما حفظ سلامت مادر است، پس به مادری که سه بار سزارین شده است، نمیتوان اجازه بارداری داد؛ چون خطر، سلامت مادر و جنین را تهدید میکند. حتی ممکن است بهدلیل چسبندگی غیرطبیعی جفت، ختم بارداری توسط پزشک زودتر اعلام شود که در این صورت کودک نارس خواهد بود. بنابراین یکی از اولویتهای اصلی وزارت بهداشت بحث ترویج زایمان طبیعی و کاهش زایمان سزارین است.
مراقبتهای مادری با کیفیت و کمیت بالا در دستور کار وزارت بهداشت قرار دارد. تا پیرو فرمایشات مقام معظم رهبری و با توجه به نیاز کشور، افزایش جمعیت همراه با حفظ سلامت مادران اتفاق افتد.
خدمات مراقبتی ما به دو بخش خارج بیمارستانی و داخل بیمارستانی تقسیم میشود که برای هرکدام دستورالعملهای مخصوصی وجود دارد. برای تمام ارایهدهندگان خدمت اعم از بهورز، پزشک عمومی و متخصص، وظایف مشخص شده است. در داخل بیمارستانی هم جزءبهجزء بیماریها و وظایف هر پرسنل مشخص شده است؛ مثلاً اینکه اگر زن بارداری دچار مسمومیت بارداری، دیابت، آبله مرغان و.. باشد، چه باید کرد.
- اشاره داشتید به زایمان سزارین و عوارض آن، با توجه به معایب سزارین، چه برنامههایی برای ترغیب مردم به زایمان طبیعی در حال اجراست و یا قرار است به اجرا در آید؟
ما کلمه معایب را برای سزارین بهکار نمیبریم. ما میخواهیم مادر یک زایمان ایمن داشته باشد؛ لذا نباید افراط یا تفریط داشت. سزارین بد نیست و اتفاقاً باعث کاهش میزان مرگومیر مادران و نوزادان شده است. ما معتقدیم سزارینهای بیمورد نباید انجام شود. بسیاری از سزارینها ضرورتی ندارد. صرف ترس مادر از زایمان طبیعی و یا ترغیب پزشکان، نباید سزارین انجام شود، بلکه باید به دنبال زایمانی ایمن و حفظ سلامتی مادر و جنین بود.
وقتی آمار سزارین در کشور ما از آمار استاندارد دنیا بالاتر است، یعنی این روند در کشور اصولی نیست. ما علل افزایش سزارین در ایران را بررسی کردهایم و سیاستگذاریها بر اساس آن انجام شده است. تمامی پزشکان و مادران برای انتخاب سزارین دلایل خود را دارند. وظیفه ما برخورد منطقی و علمی بر اساس یک چارچوب و اصول روشن با این مسئله است.
اگر بخواهم بگویم زایمان طبیعی خوب است یا سزارین؟، میگویم آدمی که زایمان طبیعی دارد، آدم خوششانسی است؛ چراکه سزارین برایش انجام نشده است. بعضی اوقات ممکن است سزارین به نفع یک مادر باشد. در مجموع زایمان طبیعی بر اساس فیزیولوژی و طبیعت زن است.
در این زمینه، با توجه به ضرورت فرهنگسازی، با سازمان صداوسیما تفاهمنامهای امضا کردیم و ضرورت کاهش سزارینهای بیمورد و ترویج زایمان طبیعی اعلام شده است. همچنین با اداره آموزش همگانی وزارت بهداشت نشستهایی داشتیم و در حوزه بهداشت و درمان کلاسهایی با نام آمادگی زایمان برای مادران در دوران بارداری در 8 جلسه برگزار میشود که یک جلسه شرکت آنها به اتفاق همسر خواهد بود؛ چراکه نقش اطرافیان در آمادهکردن مادر بسیار مهم است. همچنین یک ماما که در مدت بارداری همراه مادر بوده و با او ارتباط عاطفی برقرار کرده است، میتواند در حین زایمان برای آرامش، انجام ورزشهای زایمان و ماساژ حضور داشته باشد.
علاوه بر آن برای پزشکان دورههایی گذاشتیم تا مجدد به آنها موارد ضرورت سزارین آموزش داده شود و بر اساس آن چارچوب، پزشک باید سزارین انجام دهد. صرف اینکه مادری قدش کوتاه است و یا جنین درشت است، نباید سزارین انجام شود. ممکن است قد مادر کوتاه باشد، ولی کودک جثه ریزی داشته باشد و... سزارین باید بر اساس تعاریف مشخصی انجام شود. وزارت بهداشت در طرح تحول سلامت، کلیه بیمارستانهای دولتی و خصوصی را موظف کرده تا به سمت کاهش سزارین رفته و آمار خود را کم کنند؛ در غیر اینصورت در ارزشیابی آنها دخالت خواهد کرد.
- خب این مسئله و طرح ترویج زایمان طبیعی، باعث شده برخی اوقات شنیده شود که در بیمارستانهای دولتی مادر را مجبور میکنند به صورت طبیعی زایمان کند و این مسئله باعث به خطر افتادن سلامت مادر یا نوزاد میشود،.در اینباره توضیح میدهید؟
وظیفه ما این است که کار را درست انجام دهیم، اما نمیتوان تضمین کرد که کودک سالم است و هیچ مشکلی ندارد. 3 تا 4 درصد نوزادان ممکن است با مشکل بهدنیا بیایند، اما بهندرت ممکن است که بخشی از این میزان به دلیل نوع زایمان باشد.
زایمان چند مرحله دارد و هر مرحله حداقل و حداکثر زمان مخصوص به خود دارد. کلیه مراحل زایمان ممکن است 15 تا 20 ساعت طول بکشد، اما متأسفانه به دلیل اینکه مردم به بخشهای دولتی اعتمادی ندارند، این موضوع را روی عدم رسیدگی و یا تحمیل زایمان طبیعی میدانند؛ درحالیکه در بیمارستان خصوصی بهجای طیشدن زمان زایمان طبیعی، بلافاصله سزارین را تجویز میکنند.
مردم باید بدانند زایمان زمانبر است و هیچکس قبل از شروع زایمان نمیتواند نوع زایمان را مشخص کند. تنها روند زایمان مشخص میکند که لگن مادر با جنین تناسب دارد یا خیر. اگر یک پزشک در ابتدای بارداری بگوید لگن مادر بد است، حرفی کاملاً غیرعلمی است. ممکن است لگن مادر کوچک باشد، اما متناسب با جثه جنین باشد. حتی در ماه نهم هم که معاینه میشود، نمیتوان به قطعیت اعلام نظر کرد و باید منتظر دردهای زایمانی ماند. برای ترس مادران از درد زایمان، نیز پروتکل زایمان بیدرد نوشته شده تا بیمارستانها آن را اجرا کنند.
- خود شما به عنوان یک مسئول، ارزیابیتان از برنامههای انجامشده توسط این اداره برای افزایش زایمان طبیعی و تشویق مادران به این نوع زایمان چیست؟
در کل گرایش به زایمان طبیعی با توجه به شرکت در این کلاسها و دسترسی به اینترنت نسبت به سه سال اخیر بیشتر شده است.
- به جز مقوله زایمان، برای ارتقای سلامت مادران پس از زایمان (در طول زندگی) چه اقداماتی انجام دادهاید که این مادر بتواند با سلامتی کامل به زندگی خود بپردازد؟ آیا برای دستیابی به این امر، دستورالعمل خاصی ابلاغ شده است؟
همانطور که گفته شد مراقبت از مادر تا 6 هفته پس از زایمان نیز در سه مرحله ادامه دارد و مشکلات او ارزیابی میشود و هر آنچه که لازم است به او گفته میشود.
- چندی پیش صحبت از این بود که ترتیبی داده شود تا پدران نوزاد بتوانند در حین زایمان در کنار همسرشان باشند، آیا این طرح جدی است؟ در این صورت در چه مرحلهای قرار دارد؟
در کشور اسلامی ایران، مسایل دینی و حریم نامحرمی مطرح است. ما به بیمارستانها ابلاغ کردیم که بگذارند همراه مادر یک فرد دورهدیده نیز حضور داشته باشد و این موضوع در بسیاری از بیمارستانها اجرا میشود، ولی به پدرها این اجازه داده نمیشود؛ چون ممکن است همزمان در یک اتاق دو مادر باردار حضور داشته باشد. در بیمارستان دولتی شهید اکبرآبادی و اکثر بیمارستانهای خصوصی، این ابلاغیه اجرا میشود. حضور پدر در مراکز خصوصی هم به شرایط بیمارستان بستگی دارد.
- بسیار خب. این اداره برای ارتقا و حفظ سلامت نوزاد هم برنامههایی دارید؟
ادارهای در وزارت بهداشت با عنوان اداره سلامت نوزادان وجود دارد که با آن هماهنگ هستیم. یکی از کارهایی که با همکاری این اداره انجام میشود، این است که نوزاد در ساعت اول تولد در کنار مادر باشد. در بیهوشی مادر، این کار غیرممکن است و زایمان طبیعی این شانس را به مادر میدهد که در اولین و مهمترین ساعت زندگی کودک، این موقعیت را از دست ندهد.
- یک مادر چگونه و چه زمانی باید خود را از نظر آمادگی بدنی و روحی آماده زایمان طبیعی کند؟
مقدمه آمادهسازی مادر، پیش از ازدواج و در دوره دبیرستان است. مادر باید بداند زایمان طبیعی، طبیعی است و سزارین غیرطبیعی. متأسفانه از بسیاری از زنان سزارینشده که میپرسیم تاکنون عمل داشتهاند یا خیر میگویند نه. چون سزارین را عمل جراحی نمیدانند؛ درحالیکه سزارین یک جراحی بزرگ است، ولی در کل باید از ابتدای ازدواج مقدمات و فرهنگسازی زایمان طبیعی آغاز شود.
آنچه مهم است اینکه مادر تصمیم بگیرد زایمان طبیعی داشته باشد. خواست و روحیه مادر، مهمترین عامل است. حتی اینکه کسی ورزش نمیکند، بسیار مهم نیست. ما داشتهایم که افراد فلج ضایعه نخاعی هم زایمان طبیعی داشتهاند. ورزش، شرط زایمان طبیعی نیست. بسیاری از مردم فکر میکنند اگر کسی ورزش نکرده، نمیتواند به صورت طبیعی زایمان کند. چنین نیست و بیشتر از همه آمادگی روحی و روانی مادر اهمیت دارد.
- در میان مردم این تصور شایع است که اگر مادری زایمان اولش سزارین باشد، دیگر نمیتواند طبیعی زایمان داشته باشد. آیا این تصور صحیح است؟
خیر، صحیح نیست. حدود 20 سال پیش مطالعات فراوانی در این زمینه انجام شد و به این نتیجه رسیدند که اگر در زایمان دوم علل سزارین مانند ضربان قلب، قرار گرفتن جنین و... تکرار نشده بود، سزارین انجام نشود؛ در واقع وقتی هیچ ضرورتی برای سزارین وجود ندارد و تنها دلیل این است که مادر در زایمان قبلی خود سزارین شده است، این اتفاق تکرار نشود.
- چه فاکتورهایی باید رعایت شود و مادر چند زایمان سزارین داشته باشد، دیگر نمیتواند طبیعی زایمان داشته باشد؟
این زایمان شرایط خاصی دارد. مادر باید از جهات مختلف مانند نوع برش در زایمان قبل، چسبندگی جفت، سابقه پارگی رحم و.. بررسی شود تا مشخص شود زایمان طبیعی برای او مقدور است یا خیر، و پس از آن با تشخیص و تأیید پزشک، این کار صورت گیرد.
وقتی سزارین از دو مورد بیشتر شود، عوارض آن بالا میرود. اگر کسی میخواهد بیشتر از دو فرزند داشته باشد، ریسک پارگی برش برای او کمتر از سزارینهای بعدی خواهد بود. اینکه فاصله زایمان کمتر از 2 سال باشد و یا سزارین قبلی به دلیل تنگی لگن بوده است، میتواند مؤثر باشد، ولی منعی برای زایمان طبیعی نیست. افرادی با فاصله زایمانی حدود یکسال و نیم هم توانستهاند نوزاد خود را از این طریق بهدنیا آورند.
- خانم دکتر ترکستانی عزیز، ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید و توضیحاتی که ارایه کردید.
من هم از شما سپاسگزارم.
مهرخانه