آشنایی با یکی از محبوب ترین نمادهای ایران باستان

 به گزارش «تابناک باتو» بی تردید یکی از محبوب ترین، پر طرفدارترین و پر بازدیدترین نمادهای ایران باستان، نماد فروهر یا به برداشتی دیگر همان نماد اهورامزدا یا ایزد باستانی بالدار است؛ نمادی که بر فراز بسیاری از سنگ نبشته های شاهان هخامنشی از جمله در پایتخت باستانی امپراتوری ایران باستان یعنی تخت جمشید (پارسه / پرسپولیس) بر سر در کاخ ها و تندیس ها حک شده است.

این موجودیت مستند با قدمتی حداقل دو هزار و پانصد ساله در طول سده ها و هزاره ها پس از هخامنشیان همچنان برای هم میهنان زرتشتی ما و ایرانیان دوستدار فرهنگ و تمدن باستانی ایران ارزشمند و قابل احترام است.

این نماد کهنسال و ملی ایرانیان در تفکر اساطیری ایران باستان و در باور زردشتیان معنایی اصیل دارد و به شکلی زیبا تعبیر، تعریف و تفسیر می شود.


این نماد امروزه نیز در اشکال گوناگون بر بشقاب های نقره ای، کاشی و سنگ ها و در جواهرسازی ها به شکل گردنبند و انگشتر ساخته می شود و از آنجا که بیانگر دوران شکوه و قدرت ایرانیان در عهد باستان و دربرگیرنده ی معانی عمیق اخلاقی است، طرفداران بسیاری دارد.

خوب است عزیزانی که به عنوان ایرانی مسلمان، ایرانی مسیحی، ایرانی کلیمی و ایرانی زردشتی و حتی ایران دوستان غیر ایرانی، این نماد اخلاقی را به هر شکلی، زیبایی بخش سر و گردن یا نمای ساختمان و دیوار و طاقچه های خانه ی خود کرده اند، معانی نهفته ی تعبیر شده از دوران کهن، در شکل ظاهری آن را نیز بدانند.

در تفکر باستانی و اساطیری ایران و در اعتقادات آیین زردشت، وجود هر انسان از پنج بخش تشکیل شده است که به زبان ساده و پرهیز از به کار بردن لغات و واژگان باستانی، شرحشان می دهم.

«تن» که همان کالبد انسان است،
«روان» که همان روح است که در روز پسین (آخرت) یا کیفر  کردار بد را می بیند یا پاداش کردار نیک،
«جان» که کیفیت زنده بودن است و با مرگ پایان می پذیرد،
«وجدان» که دادگاه درونی و نیروی استنباط و قضاوت درونی هر انسان نسبت به خویشتن خود است،
و «فروهر» که در حقیقت و به نوعی بخشی از وجود پروردگار و یا نعمتی از سوی پروردگار (اهورامزدا: سرور دانا) است که در وجود انسان به ودیعه گذاشته شده و بدون آنکه به گناه آلوده شود، پس از مرگ به سوی پروردگار بازمی گردد.

بنا بر باور باستانی ایرانیان فروهر، هر انسانی موظف است از هنگام بسته شدن نطفه تا هنگام مرگ از او محافظت کند. فروهر آدمی پس از مرگ به عالم بالا می رود، ولی با صورت جسمانی خود ترک علاقه نمی کند و بازماندگان درگذشتگان همواره در نظر فروهر هستند و فروهر برای بازماندگان از خداوند سلامتی و شادی می خواهد.

در باور باستانی ایرانیان، «فروهر با روان» تفاوت دارد، زیرا روان مسئول اعمال انسان و کیفر پذیر است اما فروهر همیشه پاک می ماند. «ماه فروردین» به فروهرها تعلق دارد و رفتن بر مزار درگذشتگان و روشن کردن شمع و فانوس بر مزار آن ها در شب عید نوروز نیز بنابر سنت کهنسالی است که می پندارد در شب عید نوروز و اول فروردین ماه که ماه فروهرهاست، فروهر درگذشتگان از آسمان به زمین و مزار و خانه ی خود می آیند، سنت خانه تکانی نیز در این باور و آماده شدن خانه برای مهمان آسمانی ریشه دارد و همچنین باور به بدرقه ی فروهر درگذشتگان در روز سیزدهم فروردین ماه از دامن طبیعت به سوی آسمان نیز با سنت ''سیزده به در'' در ارتباط است؛ فرآیندی که هر سال تکرار می شود و بسیاری از ما شاید حکمت آن را از این منظر  نمی دانستیم.

شایان ذکر است که درباره ی هر یک از این سنت ها در باورهای گوناگون اقوام و ادیان و مذاهب سرزمینمان نظریه ها و اعتقادات گوناگون وجود دارد که آنچه گفته شد، تنها نظری در میان بسیاری است. مسلما برای مطالعه بیشتر درباره ی ماهیت این تفکر اساطیری ایران کهن می توانید به کتب و مقالات و سایت های تخصصی رجوع کنید.



و اما نماد فروهر

نماد فروهر را گاه تصویری نمادین از اهورا مزدا هم یاد می کنند که با توجه به توضیحات پیشین، درمی یابیم که این برداشت هر چند اشتباه است، چون فروهر در حقیقت بخشی از وجود پاک اهورامزد و یا نعمتی از سوی اوست که در هر انسانی به ودیعه گذاشته می شود، قابل درک است.

بگذریم و بپردازیم به توضیح این نماد؛


چهره ی این نماد مرد جا افتاده و کهنسال پارسی را نشان می دهد که در درون حلقه ای گرد قرار دارد؛ مرد با تجربه ی پارسی بیانگر آن است که خداوند می خواهد انسان را در کمال بلوغ ببیند، آن حلقه ی بزرگ نشانی است از دنیای مادی و بزرگی که انسان در آن متولد می شود و زندگی می کند. دو بال سه قسمتی در دو سوی حلقه ی بزرگ، در نگاره با امتدادی راست و مستقیم وجود دارد. این سه قسمت یادآور سه ارزش بزرگ اخلاقی تفکر کهن ایرانی و زردشتیان است که دین مبین اسلام هم بر آن تأکید دارند.

این سه ارزش اخلاقی مشهور عبارت هستند از «اندیشه ی نیک»، «گفتار نیک» و «کردار نیک».
انسان پارسا و خداجوی با استفاده از این دو بال با پرهای اندیشه و گفتار و کردار نیک می تواند از دایره و حلقه ی دنیا به سوی بهشت برین و راستی پرواز کند.

در دست چپ نگاره حلقه ای دیده می شود که بیانگر ''عهد و پیمانی'' است که انسان با خدای خود ( اهورامزدا: سرور دانا)  می بندد تا در راه پروردگار بیندیشد، بگوید و انجام دهد.

حلقه ی ازدواجی که قرن هاست در سرتاسر دنیا زن و مرد در هنگام ازدواج در انگشت دست چپ یکدیگر می کنند، بیانگر عقد ''پیمان و عهد''  زناشویی و وفاداری است که به نوعی یادگار از این حلقه ی پیمانی است که در دست چپ نگاره ی فروهر دیده می شود.

دست راست که به شکل نیایش و نشان دادن امتداد مستقیم بال، بالا گرفته شده است، انسان را به یاد آیه ی شریفه ی قرآن مجید''  اهدنا الصراط المستقیم '' می اندازد.

همانطور که خود فروهر و معنا و فلسفه اش انسان را به یاد خطاب پروردگار به انسان در اسلام مبین می اندازد که می فرمایند: «من از روح خودم در شما دمیدم» و در جای دیگر نیز یاد آور «همه از خداییم و به سوی او بازخواهیم گشت» می شود.

به راستی پیامبران راستین پروردگار و پیرو آن ها مصلحان خداجوی و متفکر برای هدفی بزرگ و نهادینه کردن اخلاق برانگیخته شده اند و یا احساس مسئولیت کرده اند. این شباهت ها در اهداف آسمانی را در هر یک از ادیان و آیین های آسمانی و معتقدان و مبلغان خردمند و راستین آن ها به نوعی می توان یافت.

در زیر تصویر دم را در نگاره مشاهده می کنیم که آن هم سه قسمتی است و این سه طبقه در تضاد سه طبقه در بال ها، بیانگر اندیشه و گفتار و کردار بد است. خداوند از انسان می خواهد با توجه به بلوغ خود، بنا بر پیمانی که با او بسته است، با توجه به تأکید او بر راه راست و با تکیه بر دو بالی که از اندیشه و گفتار و کردار نیک  تشکیل شده اند، بر اندیشه و گفتار و کردار بد نیز مسلط و چیره باشد و آن ها را پایین افکند.

در نگاره دو رشته ای که از دو طرف حلقه ای که بیانگر  دنیاست به سمت پایین و در دو جهت مخالف هم آویزان شده اند، بیانگر دومینوی (نیروی) بد و نیک یا همان شر و خیر، تاریکی و روشنایی، حق و باطل است که هر گز به یکدیگر نمی رسند.

امید است با توجه به نکات اخلاقی عمیق در فرهنگ و تمدن و ادب سرزمینمان از دوران کهن باستان تا دوران پس از ظهور اسلام و تا کنون در راه رضای خداوند مهربان و پیشرفت و آبادانی سرزمینمان گام برداریم.

اشکان تقی پور، کارشناس ارشد فرهنگ و زبان های باستانی ایران، مؤلف و مدرس دانشگاه