ملتِ «از خود بیزار»

«تابناک باتو» ـ یوای از کشور چین به کانادا آمده است. شغل او کمک به خانواده‌های مهاجر برای ادغام یا آشنایی بیشتر با جامعه کاناداست. جمله‌ای می‌گوید که از نظر جامعه‌شناختی قابل ‌تأمل است: «من تاکنون با خانواده‌های ایرانی زیادی ارتباط داشته‌ام. گاهی اوقات آنچه می‌بینم برایم تعجب‌برانگیز است. برخی از خانواده‌های ایرانی شاید تنها ملیتی در کانادا هستند که از فرزندانشان پنهان می‌کنند که از ایران آمده‌اند. آنان به فرزندان خود می‌گویند که ما کانادایی هستیم».

سارا دختر ایرانی دیگری است که در انگلیس تحصیل می‌کند. او در دانشگاه به همکلاسی‌هایش گفته است که لبنانی دورگه است! می‌گوید «تا شهروندی انگلیس را نگیرم هیچ علاقه‌ای ندارم که آشکار کنم ایرانی‌ام. بعد از گرفتن شهروندی انگلیس هم نخواهم گفت که ایرانی‌ام. می‌گویم انگلیسی هستم و آن زمان واقعاً هم انگلیسی هستم». فرزاد جوان ایرانی دیگری است که در همه جمع‌های دوستانه خودش را ایرانی دورگه (امریکایی-ایرانی) معرفی می‌کند و این در حالی است که دو سال قبل از ایران به آلمان آمده است. می‌گوید« وقتی از بیان اینکه ایرانی‌ام حس بدی به من دست می‌دهد چرا بگویم ایرانی‌ام».

نمونه‌های بسیاری می‌توان ذکر کرد از ایرانیانی که مهاجرت کرده‌اند و هیچ علاقه‌ای ندارند تا خود را ایرانی معرفی کنند. آنان ایرانی بودن را به خودی خود مایه تحقیر خود می‌دانند و از نظر آنان هیچ ویژگی مثبتی در جغرافیایی به نام ایران به چشم نمی‌خورد تا آنان در مقابل دیگران عرضه کنند. برخی از آنان می‌گویند که تحمل نگاه همراه با ترحم خارجی‌ها نسبت به خودمان را نداریم، این تصور که اینان به ما پناه آورده‌اند و باید با آنان مهربان بود. ترک ایران به این گروه از ایرانیان بیشتر احساس غرور می‌دهد تا اینکه بگویند روزگاری در ایران زندگی کرده‌اند.

گریز از هویت در نسل‌های اخیرتر یعنی نسلی که هم‌اکنون بین بیست تا چهل سالگی قرار دارد شدیدتر است. نسل‌های قبل‌تر یا با تکیه‌بر دوران قبل از انقلاب 57، یا با تکیه‌بر دوران قبل از اسلام و به ‌ویژه ایران باستان، و یا با تکیه‌بر فرهنگ و ادب ایران نظیر شاهنامه، حافظ، عمر خیام و سعدی در کشورهای میزبان به خود می‌بالید و اعتماد به نفس داشت. حقیقی یا کاذب بودن این اعتماد به نفس مسأله این نوشته نیست. نسل‌های جدیدتر اما، که کمتر تاریخ خوانده‌اند و آنچه در کتاب‌های درسی تاریخی هم خوانده‌اند مملو از سوگیری‌های ایدئولوژیک نهادهای رسمی بوده است، علاقه چندانی به گذشته ندارند.

این نسل عمدتاً در لحظه زندگی می‌کند و زمان حال برایش مهم‌تر از گذشته و آینده است. آنچه دست‌به‌نقد است برایش مهم‌تراز آن چیزی است که روزگاری در گذشته‌ای دور وجود داشته است. البته باید گفت که نخواندن تاریخ تنها دلیل کتمان هویت در این گروه از ایرانیان نیست. قبلاً در نوشته‌های دیگری گفته‌ام که شاید بی‌اساس نباشد که بگوییم بخش قابل‌توجهی از مهاجران ایرانی و به‌ویژه نسل‌های جوان‌تر، عموماً با حسی از تنفر از وضع موجود ایران، کشور خود را ترک می‌کنند. آنان گویی از جامعه‌ای در حال نابودی، خود را نجات می‌دهند. هرچند ممکن است این حس تنفر با گذشت زمان کاهش یابد، ترک ایران با تنفر پیامدهای خاص خود را به همراه خواهد داشت که یکی از آنها کتمان ایرانی بودن است. اینان نمی‌گویند که ایرانی‌اند بلکه معمولاً لو می‌رود که ایرانی‌اند! نکته جالب آنکه برخی از آنان به احزاب راست اروپایی می‌پیوندند و حامی سیاست‌های ضدمهاجرتی این احزاب به‌ویژه علیه پناه‌جویان خاورمیانه‌ای و مسلمان می‌شوند.

نمی‌خواهم این نوشته را احساسی تمام کنم. بیشتر سعی کردم تا طرح مسئله ای درباره بخشی از ایرانیان مهاجر داشته باشم. درباره این دسته از ایرانیانی که توصیف کردم قضاوتی نمی‌کنم. روشن است که شکل‌گیری احساس و نگرش منفی آنان نسبت به کشورشان ریشه‌های اجتماعی مختلفی دارد که وقتی به آنها توجه کنیم شاید به‌طور صد درصد نتوانیم آنها را مقصر بدانیم یا سرزنششان کنیم که کمترین آن ارزش پاسپورت ایرانی در جهان است. ولی یکی از ریشه‌های شکل‌گیری این احساس را شبکه‌های اجتماعی می‌دانم.

وقتی مطالب و نوشته‌های شبکه‌های اجتماعی درباره ایران و ایرانی را بررسی می‌کنم، عمدتاً نتیجه اولیه آن را چیزی جز ناامیدی کامل از ایرانی بودن و شکل‌گیری تدریجی «از خود بیزاری» نمی‌بینم. «ملت از خود بیزار» مهم‌ترین ویژگی ما در شبکه‌های اجتماعی است. با بررسی شبکه‌های اجتماعی، خودمان را مانند موجود زنده‌ای می‌بینم که با نفرت هر روز تکه‌ای از بدنش را با دندان جدا می‌کند و قورت می‌دهد تا جایی که جسم اش کوچک‌تر و کوچک‌تر ‌شود و روزی خود را نیست و نابود کند.

فردین علیخواه