اختصاصی «تابناک باتو» ـ می گویند ماجرای این ابزار منحصر به فرد و عجیب از جایی شروع شد که در یک ضیافت شام تعدادی از موسیقیدانان انگلیسی جام های شراب پر از آب را در کنار هم قرار دادند و بر آنها نواختند.
«بنجامین فرانکلین» از بنیان‌گذاران ایالات متحدهٔ آمریکا و یکی از شاخص ترین مخترعان زمان خود با اساس قرار دادن جام های آن ضیافت شام، چندین تجربه برای اختراع یک ابزار موسیقی شگفت انگیز را پشت سر گذاشت.
نتیجه تجارب او ابزاری بود که به آن «آرمونیکا» یا«هارمونیکای شیشه ای» می گفتند، آرمونیکا ۳۷ حلقه ی شیشه ای در حجم های مختلف بود که با یک ریسمان آهنی به هم وصل شده و هر شیشه با رنگ های مختلف رمزگذاری شده بودند تا به این شکل نت های موسیقی را مشخص کنند. بر خلاف نسخه جام های آب، حلقه های شیشه ای فرانکلین، افقی چیده شده بودند که به نوازنده اجازه می داد تا همزمان تا ۱۰ نت را بنوازد. نوازنده برای نواختن این ساز باید انگشتانش را با آب خیس و حلقه‌های شیشه‌ای لمس می کرد.
آرمونیکا به خاطر داشتن صدای خاص و شکل متمایزش خیلی زود به ساز محبوبی تبدیل شد. تا جایی که ملکه فرانسوی «ماری آنتوانت» روش های نواختن آن را فرا گرفت و بازاری به راه انداخت و هزاران نمونه از آرمونیکا را ساخت و به فروش رساند.
تا اینجا همه چیز طبیعی بود و بر وفق مراد پیش می رفت تا این که گزارش هایی از مهمانان جشنی به گوش رسید که این ابزار در آن نواخته شده بود. این گزارش ها سؤالات بسیاری را برانگیخت؛ شرکت کنندگان در مهمانی که به صدای این «شیشه های پُرآوا» گوش سپرده بودند دچار هذیان گویی و تأثیرات عجیبی روی مغزشان شدند.
پرنسس ای از لهستان به نام «ایزابلا زارتورسِکیا»، که در سال ۱۷۷۲ میلادی با بنجامین فرانکلین دیدار کرد و به آرمونیکای ویژه اش گوش سپرد گفت: از سودازدگی و شدّت اندوه رنج می بردم، وصیت و نامه های وداع خویش را نوشته بودم... فرانکلین، آرمونیکا را گشود و بر آن نواخت...موسیقی آن تأثیر زیادی روی من گذاشت و اشک از چشمانم سرازیر شد، سپس فرانکلین کنار من نشست، و نگاه مهربانانه ای به من انداخت و گفت: بانوی من، شما درمان شدید! طبیعتاً از آن لحظه به بعد از سودازدگی و اندوه بی دلیلی که به آن دچار بودم، رهایی یافتم.
طولی نکشید که نوازندگان آرمونیکا یکی پس از دیگری درباره عوارض جانبی آن سخن گفتند. لرزش، دستپاچگی، احساس وزوز، و حتی دیوانگی نوازندگان را در خود فرو برده و نگرانی های بسیاری برانگیخته بود.
آرمونیکا ابزاری شرارت بار شناخته شد و مردم را در معرض خطر قرار داد و در نتیجه هشدارها و توصیه های سلامتی به افرادی که با این ابزار سر و کار داشتند ارائه شد.
دانشمند و پژوهشگر موسیقی آلمانی به نام «فردریک روچیلد» گفت: اگر از هر نوع اختلال عصبی رنج می برید، هرگز نباید آن را بنوازید، اگر بیمار نیستید، نباید آن را بنوازید، اگر احساس افسردگی یا غم داشته باشید نباید آن را بنوازید.
بسیاری از گزارش ها از بی ثباتی ذهنی و حالت هیستریک جمعی حکایت داشتند؛ بنابراین آرمونیکا به عنوان یک ابزار موسیقی پر دردسر طرد شده و کنار گذاشته شد. اما جایگاه آن هنوز در اپرا محفوظ بود.
«گائتانو دونیزتی» در تراژدی «لوچا دی لامرمو» از ساز نامتعارف شیشه ای برای توصیف صحنه ها استفاده کرد و از آنجا که گاهی کسی که بتواند آرمونیکا بنوازد خیلی سخت پیدا می شد، نواختن نی جای آن را گرفت. بتهوون نیز برای این ساز قطعاتی نوشت که منتشر نشد.
نت های تولید شده توسط این ساز، حس جنون را القا می کرد زیرا بین ۱۰۰۰ تا ۴۰۰۰ هرتز بود و برای گوش، پیدا کردن صداها در این فرکانس سخت بود. در نتیجه باعث ناتوانی شنوندگان در تشخیص منبع موسیقی می شد. اما این تنها دلیل جنون آمیز بودن موسیقی نبود، بلکه کریستال های سرب استفاده شده در ساخت آرمونیکا، کسانی را که ساعت های زیادی با آن سر و کار داشتند را دچار اغماء و هذیان گویی می کرد.
یکی از نوازندگان به نام «ماریان کِرچگزنر» در ۳۹ سالگی فوت کرد، آرمونیکا متهم ردیف اول مرگِ زودهنگام او معرفی شد، اما آرمونیکا مقصر نبود بلکه مسمومیت های سرب که در بین قرن های هجدهم و نوزدهم بین نوازندگان و شنوندگان شایع شده بود، مسبب این مرگ بود.
مدیا
در دوران ما، آرمونیکا طرفداران بسیار کمی دارد و قطعه های کمی از نواختن آن در یوتیوب و اسپاتیفای پیدا می شود. بیورک، دیوید گیلمور، تام ویتس از جمله اندک افرادی هستند که در آلبوم های موسیقی خود آن را به کار برده اند. با وجود گذشت زمان، اما همچنان آرمونیکا ساز بدنامی است. در سال ۲۰۱۳ میلادی قطعه ای اجرا شد که نوازنده را در حالتی از جنون فرو برد.
چه جالب