اختصاصی «تابناک باتو»؛ چندسالی است نام منطقه‌ی نیمه خودمختار و سلطان‌نشین «زنگبار» واقع در اقیانوس هند و در دل تانزانیا دیگر برای افراد بیشتری آشناست. دولت زنگبار، از کمی بیش از یک دهه‌ی پیش برنامه‌ی جدی شروع کرد تا زنگبار را به قطب گردشگری تازه‌ای تبدیل کند و دنبال جذب گردشگر باشد. هتل‌های تازه‌ی مجلل و رستوران‌های بزرگ ساختند، بازارهای تازه‌ی صنایع‌دستی، پارک‌ها را سروسامان دادند و … شهر، چهره عوض می‌کرد و برای گردشگر جذاب‌تر می‌شد، شمار گردشگران به این منطقه‌ی تاریخی و قدیمی هم مدام افزایش پیدا می‌کند.
اما این سکه، روی دیگری هم دارد. هرچقدر تلاش‌ها برای جذب گردشگر بیشتر شد، زنان بیشتر به چهاردیواری خانه‌ها رانده شده و از حق دسترسی به فضای عمومی محروم شدند.
99 مردم زنگبار، مسلمان‌اند و فرهنگ عمومی بسیار سنتی. فرهنگ ریشه‌دار و قدیمی این منطقه به این شکل است که بسیاری از فضاهای عمومی جنسیتی و مردانه/ زنانه بود. برای مثال پارک‌هایی وجود داشت که زنانه بود، بعضی پیاده‌روها در قدیمی‌ترین نقطه گردشگری شهر زنانه/مردانه بود. وقتی ساخت‌وساز برای جذب گردشگر شروع شد، اولین مناطقی که قربانی شدند، همین فضاهای زنانه قدیمی بود. دولت پارک‌ها و پیاده‌روها و بعضی آرایشگاه‌های زنانه و بازار قدیمی زنان دست‌فروش را تعطیل کرد و کوبید تا جای آن هتل و رستوران توریستی و ...بسازد. جذب گردشگر، به قیمت محروم کردن زنان از همان اندک فضاهای شهری و عمومی تمام شد و زنان را خانه‌نشین کرد. هر اعتراض هم فورا از سوی دولت با این حربه که «داریم در راستای رونق اقتصادی می‌کوشیم» نادیده گرفته شده و پس زده می‌شد.
مدینه حاجی، زنی است اهل زنگبار که دیار خود را عاشقانه دوست دارد. درس معماری خوانده است و مبهوت و شوکه از این‌که «جذب گردشگر» دارد به قیمت خانه‌نشین کردن هرچه بیشتر زنان تمام می‌شود، فکر کرد باید به این وضعیت پایان داد. منیره به سراغ دو سه زن دیگر رفت که با آن‌ها آشنا بود و می‌دانست که آن‌ها نیز از این وضعیت سخت ناراحت و نگرانند. از دل صحبت گروهی آن‌ها نهاد مردمی سر برآورد که نام آن را گذاشتند: «فضای خود را پس بگیر».
گروه کوچک آن‌ها برای اولین قدم سراغ جذب زنانی رفت که مهندس شهرسازی‌اند، معمارند یا در زمینه‌ی حفظ بناهای قدیمی تخصص دارند. از آن‌ها دعوت کرد تا با همفکری هم چاره‌ای بیندیشند تا چطور می‌شود هم در کار گسترش گردشگری بود و هم فضاهای عمومی شهری را برای زنان حفظ کرد. وقتی توانستند زنان متخصص بیشتری را ترغیب به همکاری کنند، زنان پول‌های خود را روی هم گذاشتند و در اولین قدم خانه‌ی کوچکی را اجاره کردند تا محل گردهمایی و همفکری و مشورت زنان باشد.
در محله‌های مختلف در خانه‌ها را زدند، اطلاعیه‌ای را به زنان خانه دادند و از آن‌ها دعوت کردند تا در روز و ساعت مشخصی به این مکان اجاره‌ای بیایند تا با همفکری و مشورت هم دنبال چاره باشند. مدینه حاجی می‌گوید در همان اولین جلسه جمعیت چشمگیری از زنان با بچه‌هایشان آمدند. آن‌قدر که جای سوزن انداختن نبود. آن‌ها می‌خواستند خود زنان درباره‌ی این معضل حرف بزنند، پیشنهاد دهند، عقل‌ها را روی هم گذاشته و دنبال چاره‌ای باشند.
خیلی زود زنان توانسند پول بیشتری جمع کنند و ساختمان کوچکی را بخرند. این ساختمان را تبدیل به «باهمستانی زنانه» کردند. زنان که از حق دسترسی به فضاهای شهری مثل پارک‌ها محروم شده بودند، می‌توانستند با بچه‌هایشان به این خانه بیایند، دور هم چای بنوشند و گپ بزنند، در کلاس‌های مختلف شرکت کنند و با همفکری دنبال چاره باشند. در این دورهمی‌ها هریک از زنان قصه شخصی خود را تعریف می‌کرد. زنگبار، سنت دیرینه‌ی قصه‌گویی دارد. بسیاری از زنان می‌گویند با تعریف قصه‌ی شخصی زندگی خود در این جمع‌های امن، احساس قدرت می‌کنند و برای اولین بار حس می‌کنند که دیده و شنیده می‌شوند.
پروژه‌ی «فضای خود را پس بگیر» خیلی زود کار جالب دیگری را شروع کرد. نقشه‌ی تازه‌ای از زنگبار را با کمک «حافظه‌ی جمعی زنان» کشید. زنان در این گردهمایی‌ها به یاد می‌آورند که کدام مناطق تا قبل از این «توریستی شدن» برای زن‌ها و فضای امنی برای آن‌ها بود،کدام کنج بازار، کدام مغازه‌ها و سنگ‌فرش‌ها، چه قسمتی از محله‌های قدیمی و …
این نقشه تبدیل به سند آشکار و روشنی شد که حاکمیت زنگبار چطور به کمر به حذف زنان بسته است و انتشار آن اعتراض بعضی سازمان‌های بین‌المللی مدافع حقوق بشر و حقوق زنان را برعهده داشت. وقتی تلاش‌های آن‌ها بالا گرفت برای اولین‌بار بالاخره دولت زنگبار دست از نادیده گرفتن آن‌ها برداشت. مدینه حاجی و چند تن دیگر را دعوت کرد تا حرف آن‌ها را بشنود. با چانه‌زنی و استدلال این زنان، دولت فعلا دست‌کم یک قدم کوچک به عقب برداشته و حاضر شده دو پارک از پارک‌های منطقه را «خانوادگی» اعلام کند تا دست‌کم زنانی که شوهر و بچه دارند، بتوانند وارد این پارک‌ها شده و از این فضا استفاده کنند. پیروزی هرچند محدود و کوچک، اما امیدبخش برای زنان زنگبار تا شاید بالاخره باز شهر، از آن آن‌ها هم باشد.
فرناز سیفی
