دستشویی‌های ایستاده در قم!

 اختصاصی «تابناک باتو»؛ بر خلاف این که شهر «قم» شهری مذهبی و شهر «علم و فقاهت» است، برخی معضلات از سوی مردم در آن دیده می شود که با فقه اصیل تطابق و سازگاری ندارند. یکی از این موارد، وجود دستشویی های ایستاده یا به عبارتی «توالت های سرپایی» آن هم در محله ای قدیمی در این شهر یعنی محله «آذر»، واقع در «میدان کهنه»، جنب «مسجد امام هادی(ع)» است که به آن مسجد نیز تعلق دارد و ایجاد و احداث آن بر خلاف فقه و سنت اسلامی و به خصوص فقه شیعی است. این در حالی است که توالت فرنگی نیز آنجا وجود دارد و کمتر استفاده می شود و این توالت های ایستاده مورد استقبال پیر و جوان و به خصوص نمازگزاران است.

به تصاویر تهیه شده از این دستشویی ها در قم توجه نمایید؛

تاریخچه فرهنگ ایستاده ادرار کردن در میان اقوام بشری، دقیق معلوم نیست، ولی بنا بر بعضی نقل ها، ایستاده ادرار کردن، از عادت های عرب (عرب های جاهلی) بوده است.[1]

همین امر، بیانگر این حقیقت است که ایستاده ادرار نمودن نمونه ای از دوران نادانی و بی فرهنگی بشر محسوب می شده و ممانعت از آن به همراه دیگر آداب در زمینه طهارت، نماد بارزی از احکام مترقی و پیشرفته اسلام به شمار می رود. در غرب هنوز این روش ناپسند حتی بدون مکان مخصوص آن انجام می شود که جای بسی تأسف دارد و عدم رشد فکری، آن ها را به رغم توسعه های صنعتی و رشد ظاهری علم تجربی نمودار می سازد.

به مناسبت ظهور و بروز توالت های ایستاده در شهر قم، در خصوص ناپسند بودن ایستاده ادرار کردن، منابع حدیثی شیعه و سنی را مورد بررسی قرار می دهیم.

منابع حدیثی اهل سنت

دانشمندان اهل سنت برکراهت «ایستاده ادرار نمودن» در آثار حدیثی و معتبر خود اشاراتی داشته اند: «ابن ماجه قزوینی» (م.273 ق.) در کتاب «سنن» خود که یکی از شش کتاب صحیح و معتبر نزد اهل سنت است، به جهت اهمیت این موضوع، بابی را مجزا گشوده با عنوان«نشسته ادرار نمودن» (بَابٌ فِي الْبَوْلِ قَاعِدًا) و در روایتی با اسناد خویش از عایشه(م.58 ق.) همسر پیامبر اسلام(ص)(م.11 ق.) نقل نموده است: «مَنْ حَدَّثَكَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ بَالَ قَائِمًا فَلَا تُصَدِّقْهُ، أَنَا رَأَيْتُهُ يَبُولُ قَاعِدًا»[2] (هر کسی که برای تو نقل کرد که پیامبر(ص) ایستاده ادرار می نمود سخن آن شخص را تایید نکن من خودم دیدم که ایشان نشسته ادرار می کرد) این حدیث در کتاب «مسند» احمد بن حنبل (م.241 ق.) نیز با مختصر تفاوتی وجود دارد [3] که پیش از کتاب ابن ماجه نگاشته شده، لازم به یادآوری است که احمد از پیشوایان یکی از شاخه های اهل سنت به نام حنبلیان است.

ابن ماجه در همان باب که ذکر شد، حدیثی با سند از قول عمر(م.23 ق.) (دومین خلیفه سیاسی جهان اسلام) نقل می کند:«رَآنِي رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ وَ أَنَا أَبُولُ قَائِمًا.فَقَالَ: «يَا عُمَرُ! لَا تَبُلْ قَائِمًا» فَمَا بُلْتُ قَائِمًا بَعْد»[4] (پیامبر من را دید در حالی که ایستاده ادرار می کردم آنگاه فرمودند: ایستاده ادرار نکن! بعد از آن من دیگر ایستاده ادرار نکردم) و در روایتی دیگر در کتاب سنن «ترمذی»(م.279 ق.) که آن هم از کتاب های شش گانه حدیثی صحیح و معتبر اهل سنت است در تایید این حدیث، روایتی از قول عمر وجود دارد که وی گفته است:«مَا بُلْتُ قَائِمًا مُنْذُ أَسْلَمْت»[5]‏ (من از زمانی که اسلام آوردم ایستاده ادرار نکردم) ابن ماجه در حدیثی با سلسله اسناد از قول «جابر بن عبدالله انصاری»(م.78 ق.) از اصحاب راستین پیامبر اسلام(ص)آورده است :«نَهَى رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ أَنْ يَبُولَ قَائِمًا »[6] (رسول خدا(ص) از این که کسی ایستاده ادرار نماید نهی فرمودند.)

«عینی» (م.855 ق.) دانشمند دیگری از اهل سنت در کتاب«عمده القاری» از پیامبر(ص) نقل نموده : « ثَلاث من الْجفَاء أَن يَبُول الرجل قَائِما...» [7] ( سه چیز کار باطلی است یکی از آن ها این است که انسان ایستاده ادرار کند...) «ابن مسعود» (م .32 ق.)از صحابیان مطرح پیامبر(ص) نیز برگرفته از آموزه های دینی اسلام گفته است: «إِنَّ مِنْ الْجَفَاءِ أَنْ تَبُولَ وَ أَنْتَ قَائِم»[8]‏ (بی تردید از کارهای ناشایست و نادرست این است که تو ادرار کنی در حالی که ایستاده ای!) بنابر این احادیث متعدد که از روایات اهل سنت به دست آمده است به نیکی استفاده می شود که «ایستاده ادرار کردن»، در این مذهب بر خلاف سنت و شئون اسلامی و رسوم نبوی است و کار مورد تأییدی نیست.

منابع حدیثی شیعه

علما و دانشمندان شیعه نیز در آثار فقهی و حدیثی خود بر کراهت «ایستاده ادرار نمودن» تاکید صریح و بلیغ داشته اند.شیخ صدوق(م.381 ق.) از دانشمندان قمی و از عالمان بزرگ شیعه در کتاب فقهی خود موسوم به «من لا یحضره الفقیه» که یکی از چهار کتاب ویژه فقهی شیعه(کتب اربعه) محسوب می شود در جایی به فراخور موضوع، به نهی و نکوهش پیامبر اسلام(ص) در مورد «ایستاده ادرار نمودن» اشاره نموده و آورده است:«الْبَوْلُ قَائِماً مِنْ غَیرِ عِلَّةٍ مِنَ الْجَفَاءِ »[9] (ایستاده ادرار کردن بدون داشتن بیماری،عملی ناشایست است)صدوق در «مقنع» نیز که کتاب فقهی دیگری از او است بر نکوهش این کار تاکید نموده است.[10]

همو در کتاب دیگری به نام «خصال» که کتابی اخلاقی و عقیدتی است با ذکر سند همین روایت را از پیامبر (ص) تکرار کرده است.[11] «ابن ابی جمهور» از عالمان شیعه در قرن دهم هجری نیز از قول «حُذَیفَه»(م.37 ق.) یکی از اصحاب مشهور پیامبر(ص) نقل نموده است: «أَنَّهُ كَرِهَ الْبَوْلَ‏ قَائِماً وَ قَالَ إِنَّهُ ص مَا بَالَ قَائِماً قَط»[12] (ایشان از ایستاده ادرار کردن اکراه داشتند و هرگز ایستاده ادرار نکردند) شیخ حر عاملی(م.1104 ق.) نیز از دیگر عالمان شیعه در کتاب فقهی و معروف خود به نام «وسائل الشیعه» به جهت اهمیت این موضوع در فقه شیعه، بابی را در زمینه کراهت ایستاده ادرار کردن(بَابُ كَرَاهَةِ الْبَوْلِ قَائِماً ) اختصاص داده است.[13] و همین طور میرزای نوری(م.1320 ق.) در مستدرکی که بر کتاب وسائل الشیعه شیخ حر عاملی نگاشته، همان باب کراهت ایستاده ادرار نمودن را در اثرش به طور مجزا گشوده است.[14] همچنین در «بحار الانوار» علامه مجلسی(م.1110 ق.) در مقام بزرگترین دائره المعارف شیعی[15] در نهی از ایستاده ادرار نمودن روایاتی ثبت و ضبط شده است. بنابر این از مجموع روایات شیعه نیز استفاده می شود که این امر بر خلاف شئون، رسوم و سنت اسلامی و نبوی است.

جمع بندی

با توجه به روایاتی که در آثار حدیثی و فقهی شیعه و سنی در نهی و نکوهش ایستاده ادارار نمودن آمده است این عمل در هر دو مذهب مطرود و مردود است. شایان ذکر است که توالت های سرپایی بیشتر برای جاهای شلوغ و پر ازدحام مانند استادیوم های ورزشی در برخی کشورها ساخته می شوند در حالی که این مکان در شهر«قم» خیلی پر ازدحام نیست و از همه مهم تر این نوع طراحی ها با فرهنگ ما سازگاری ندارند. بلکه باید گفت که در کشور ما به خصوص در قم، بیشتر نمونه برداری از بخشی از فرهنگ غرب بوده که غلط و نادرست است.برای افرادی هم که مشکل یا بیماری خاصی دارند و نمی توانند چمباتمه بنشینند، توالت های فرنگی بهترین گزینه است که در آن جا وجود دارد.

شاید برخی تصور کنند که برای توریست ها این گونه طراحی شده، در حالی که این جا مسجدی در میدان میوه شهر است و از مناطق توریستی در قم نیست که بخواهند آن را به شکلی توجیه کنند و به جهت این که سرویس بهداشتی مسجد است، باید بیشتر روی آن عنایت و توجه خاص می شد.

همچنین برخی پزشکان این عمل ایستاده ادرار کردن را خالی از مضرات نمی دانند و آن را عامل بروز برخی بیماری ها برمی شمرند و از سوی دیگر، ممکن است باعث ترشح نجاستِ ادرار به لباس، شلوار یا بدن شود که این امر برای طهارت نمازگزار ایجاد مشکل می کند. یا از منظر دیگر این نوع دستشویی ها درب ندارند و در کنار هم بدون اتاقک و به شکل ردیفی قرار گرفته اند و امکان آشکار شدن عورت انسان در آن بسیار است و از طرفی دیگر استتار و پنهانی بودن عمل تخلیه در شرع و عرف پسندیده تر است و این سبک دستشویی رفتن خارج از ادب و تربیت خانوادگی محسوب می شود، لذا پیشنهاد این است که چنین دستشویی هایی، چه در قم و چه در شهرهای دیگر استفاده و احداث نشوند و به سنت اسلامی در این زمینه بیشتر توجه کنید.

پی نوشت

[1] سنن ابن ماجه، ج 1،ص 277.
[2] همان، ج 1،ص 275 .
[3] مسند احمد بن حنبل، ج 41،ص 495.
[4] سنن ابن ماجه، ج 1،ص 275.
[5] سنن ترمذی، ج 1،ص 98.
[6] سنن ابن ماجه، ج 1،ص 276.
[7] عمده القاری، ج 3،ص 153.
[8] سنن ترمذی، ج 1،ص 98 .
[9] الفقیه، ج 1،ص 27 .
[10] المقنع، ج 1،ص 8.
[11] الخصال، ج 1،ص 54.
[12] عوالی اللئالی، ج 1،ص 31.
[13] وسائل الشیعه، ج 1،ص 351.
[14] مستدرک الوسائل، ج 1،ص 275.
[15] بحار الانوار، ج 77 ص 174 و ص 201.

سیّدمرتضی میرسراجی