ویرگولِ عجیبِ هشتصد ساله

«اختصاصی تابناک باتو» علائم سَجاوَندی، برای سُهولت در خواندن متون و درکِ بیشتر آن ها، وَضع و ابداع شده اند. آن چه امروزه در متن های فارسی از این علائم و نشانه ها به نظر می رسد مربوط به بعد از ظهور صنعت چاپ در ایران و نمونه برداری مستقیم از روشِ غربی ها در نشانه گذاری مُتون و حتّی اَشکال این علائم است.
چنان که در انتهایِ جمله پرسشی در رسم الخط های غربی به حسبِ از چپ به راست بودنِ نوشتار هایشان از علامت زیر؛

و در نگارشِ فارسی به طور بر عکس آن و از علامتِ زیر استفاده می شود:

یا در جملات تعجبّی از علامت زیر استفاده می شود که به خاطر ظاهر ثابت این علامت در هر دو نوشتار فرنگی و ایرانی یکسان و بدون تغییر به نظر می رسد.

یا برای مَکث و درنگ در عبارات در زبان های اروپایی از نشانه «کاما» یعنی از علامت زیر بهره می گیرند:

و در نشانه گذاری فارسی از ویرگول که بر عکس آن است یعنی علامت زیر استفاده می شود:

نشانه کاما شبیه حرف «واو» و نشانه ویرگول مانند واو بر عکس است و این تفاوت در نشانه گذاری در متون فارسی تنها به خاطر این است که کامایِ شبیه حرفِ واو در جملات به سبک غربی ها ممکن است که در عبارت های فارسی، ایجاد اشتباه و اختلال کند و جای حرف واو از «حروف عَطف» به نظر آید. بنابر این، ایرانی ها نشانه «کاما» را برعکس در جملات و عبارات خود قرار می دهند تا این مشکل برای خوانندگان به هیچ وجَه پیش نیاید.
به هر روی این علائم سَجاوَندی، عُمر چندانی ندارند و از نگارش فرانسوی در این صد ساله اخیر به فرهنگ نوشتاری و ادبی ما رسوخ کرده اند هر چند در قرون گذشته، علائمی در آثار خطّی، جَسته و گریخته به نظر رسیده ولی این اَشکال با این ظواهری که الان مورد استفاده همگان است مربوط به صد ساله اخیر و نفوذ فرهنگِ نگارشی فرانسه به رسم الخط ما است.
با این بیان نکته جالب و عجیب در این زمینه در کتاب ترجمه فارسی «مَن لایَحضُرُهُ الطَّبیب» اثر دانشمند بزرگ ایرانی، زَکریّای رازی متوفّای 313 ق. است که به همّت «احسان الله شکراللهی» در انتشارات «کتابخانه مجلس شورای اسلامی» به چاپ رسیده است.
چنان که در تصویر زیر مشاهده می کنید در نسخه خطّی مزبور در بخش « در آفرینش کودک » صفحه 18 درعبارت:

چنین گوید ارسطاطالیس حکیم، نخستین چیزی که ایزد تعالی در تن مردم بیافرید
بعد ازکلمه «حَکیم»، کاتبِ متن، علامتی دقیقا شبیه به ویرگول و به رنگ قرمز قرار داده است که با فلسفه وجودی ویرگول، مُبتنی بر درنگ و مکث در متن و همین طور ظاهر آن که از ابداعات اخیر و آن هم تغییر شکل یافته کامای اروپایی ها است، تطابق و موافقت کامل دارد. این متن در سال 640 قمری کتابت شده و گویی آن کاتب، مسافری از زمان ما در حدود هشتصد سال پیش بوده است.

نویسنده: سیّد مرتضی میرسراجی
(دانشجوی دکتری تخصّصی الهیات و معارف اسلامی،علوم قرآن و حدیث)