اختصاصی «تابناک باتو»؛ گاهی برخی علایق و خوش ذوقی های تاریخ نگاران برای آیندگان جذّاب و جالب توجّه است.ثبت رویدادهای نجومی در صفحات تاریخ و ادوار مختلف و تامّل و بررسی آن ها می تواند تا حدّی حس کنجکاوی بشر را اِرضا نماید. علاوه بر این برای منجّمان آماتور و حرفه ای نیز راهگشا و الهام بخش است. با این بیان در این پژوهش به ثبت تاریخی رویداد های نجومی در یکی از آثار تاریخی بِنام می پردازیم و با حسّ و حال مردمان قرون گذشته در مواجهه با این رویداد ها همراه می شویم.
ابوالحسن علیّ بن محمّد شَیبانی جَزَری، مشهور به«عِزّالدّین بن اَثیر» ( ابن اَثیر) در گذشته 630 ﻫ . تاریخ نگار، ادیب و محدّث معروف جهان اسلام در قرن هفتم هجری قمری است. ابن اَثیر در سال 555 ﻫ . در جزیره « اِبنُ عُمَر» واقع در منطقه «جزیره» در شمال رود « فُرات» در «عِراق» کنونی دیده به جهان گشود. این دانشمند ناموَر به سال 579 ﻫ . به مُعیّت پدر و برادرانش به شهر« موصل» مهاجرت نمود. ابن اَثیر از محضر مشایخ و اساتید بزرگ زمان خود بهره ها برد و در شهرهای موصل، بغداد و شام به تحصیل علوم پرداخت. وی در سال 628 ﻫ . به خانه خویش در موصل بازگشت و تا آخر عمر در آنجا مشغول تدریس و تالیف بود. عاقبت این تاریخ دان و دانشمند بزرگ در 25 شعبان سال 630 ﻫ . در شهر «حَلَب» در کشور سوریّه کنونی چهره در نقاب خاک کشید. از آثار مشهور، فاخر و جاودانه این دانشمند بزرگ می توان به کتاب سِتُرگ « الکامل فی التّاریخ » اشاره کرد.
این اثر، مشهورترین کتاب ابن اَثیر و جامع ترین کتابِ تاریخِ عمومی به شمار می رود که بیشتر مُفاد آن را « تاریخ اسلام» تشکیل می دهد. کتاب تاریخ ابن اَثیر به صورت سال شُمار و منظّم است به نحوی که وقایع و حوادث از عهد پیش از اسلام و به خصوص پس از طلوع اسلام به ترتیب سَنَوات تا سال 628 ﻫ . ( دو سال قبل از مرگِ وی) از منابع، مآخِذ مختلف و مشاهدات شخصی ابن اَثیر به رشته تحریر در آمده و در حالت چاپی و در دسترس 13 مجلّد است.
اِبن اَثیر در کتاب تاریخ خود و در لا به لای جنگ ها،حوادث، وفات ها، ولادت ها واتّفاقات گوناگون، دست به ابتکار و نوآوری جالبی یازیده است و آن ثبت برخی وقایع و پدیده های نجومی بوده که برای همه ما به عنوان وارثان دانشِ او بسیار قابل تامّل و جالب توجّه است. به فضل خدا کوشیدیم تا آن رویدادهای نجومی ثبت شده را از خِلال دیگر وقایع از میان 13 جلد چاپی اِستِقصاء و اِحتِوا نماییم تا بلکه برای منجّمان آماتور و حرفه ای شایان ذکر و مفید فایده باشد.معلوم نیست دقیقا آشنایی ابن اَثیر با نجوم یا علاقه اش به مباحث و مَقولات آسمانی از کجا شروع شده است امّا با مطالعه واقعه ای در سال 571 ﻫ . که او در کتاب « الکامل » بدان تذکّر داده است می توان سرآغاز و بارِقه های علاقه و اشتیاق او به دانش ستاره شناسی و ثبت وقایع نجومی را دریافت. او در ضمن حوادث سال 571 ﻫ . چنین آورده است :
" در ماه رمضان، کُسوف(خورشید گرفتگی) رخ داد و من در آن هنگام کودکی بودم [ 16 ساله ] که در اطراف جزیره ابنُ عُمَر زندگی می کردم و با ما شیخی از دانشمندان و علما بود که من در نزدش علم حساب می آموختم. هنگامی که این کُسوف و خورشید گرفتگی را دیدم سخت ترسیدم و به استادم پناه بردم. او به من آرامش داد و چون ستاره شناسی نیز می دانست گفت: الان می بینی که از میان خواهد رفت و همین طور هم شد و زود از بین رفت."
ذکر چند نُکته در این فرصت ضروری می نماید:
الف . منجّمان در قدیم به نادرست، سیّاره را «کوکب»، «ستاره» یا « نَجم » می خواندند یا دنباله دار را به اشتباه «ستاره دنباله دار» می گفتند که این موارد با نوع تعریف و شناخت ما از این اَجرام آسمانی در علم امروزی مغایرت و ضدّیّت تام دارد. مثلا گذشتگان، شهاب ها را « ستاره های سقوط کننده » می دانستند در حالی که « شهاب » و «ستاره » در نُجوم امروزی دو چیز متفاوت هستند چنان که «ستاره» و «دنباله دار» نیز دو جِرم و ماهیّت مختلف محسوب می شوند یا آن که «ماه» را داخل در سیّارات برمی شمردند در حالی که در نجوم امروزی ماه و قمر برای هر یک از سیّارات تعریف دیگری دارد. با این بیان ما بدین جُستار موارد مذکور را اصلاح نموده و آن ها را به صورت صحیح و صریح علمی به مخاطبان ارائه می نماییم.
ب. اگر در ادامه فرضا طول دنباله داری «دو ذِراع» (حدود دو متر) گفته شده است مقصود آن است که آن دنباله دار به چشم ناظر و در مقام ظاهر، بدین اندازه نمودار و درک شده است و الا باید گفت که اندازه واقعی قطعا این ابعاد نیست.
ج. تمامی تاریخ ها و ذکر سَنَوات و ماه ها مطابق با سال هجری قمری است الا موردی که ماه «اَیار» رومی در واقعه ذکر شده است که آن برابر با ماه سوم شمسی یعنی خرداد ماه است.
د. سعی شده است تا در همه موارد در صورت امکان جداولی ارائه و تنظیم شود تا برای مشتاقان راحت تر و سهل الوصول تر به نظر آید. در جداول در قسمت هایی که خطّ تیره در نظر گرفتیم یعنی مطلب و توضیحی نداشته است و در جاهایی که قُلاب [ ] آمده بدین معنا است که از متن فهمیده می شود که ترجیحا یا احتمال بسیار زیاد این عبارت باید گنجانده شود.
ﻫ . مکان ناظر در ذکر وقایع نجومی بسیار مهم و حائز اهمیّت است. آن جا که صاحب تاریخ، عین مکان را ذکر نموده ما آن را عینا آورده ایم امّا اگر در مواردی مکان ناظر یا محلّ اتّفاق ثبت نشده باشد ما ترجیحا " عِراق عرب " را مکان و محلّ رویتِ ناظر در نظر خواهیم گرفت. آنچه ذکر تواریخ قبل از ولادت ابن اَثیر( 555 ﻫ .) است عمدتا و به احتمال قوی مربوط به منطقه عِراق عرب بوده است زیرا شهرهای آنجا چون «بغداد» و « سامرّا» محلّ استقرار و حکمرانی خلفای عبّاسی بوده است و دانشمندان نیز بیشتر به آن بِلاد مایل بودند و از همه مهم تر آن که ابن اَثیر نیز ساکن آنجا بوده است. از سال 555 ﻫ . تا سال 579 ﻫ . که ابن اَثیر جزیره « ابنُ عُمَر» را ترک کرد اتّفاقات مربوط به این حوزه جغرافیایی می شود و به جهت نزدیکی به بغداد مربوط به آن منطقه است و مکان ناظر آنجا است مگر آن که خود ابن اَثیر جای دیگری را گفته باشد. از سال 579 ﻫ . تا 628 ﻫ . مکان ناظر در عِراق عرب ( شهرهایی چون بغداد و موصل) و منطقه «شام »(سوریّه، لبنان، فلسطین، اردن و بخش هایی از ترکیّه) متغیّر است که به جهت عدم اطّلاع دقیق ما و نارَسایی متن، مکان ناظر در این بازه زمانی به صورت [عراق یا شام] قید شده است. از سال 628 ﻫ . تا سالِ مرگ او (630 ﻫ .) نیز موردی نجومی ذکر نشده زیرا کتاب تا سال 628 ﻫ . نگاشته شده است.
و. تمامی وقایع نجومی منحصر و داخل در همین کتاب الکاملِ ابن اَثیر است و از غیر آن اشاراتی همسو یا غیر همسو نشده است و از سویی دیگر این بدان معنا نیست که همه موارد نجومی را ابن اَثیر در کتاب خویش ذکر کرده است زیرا این موضوع آن چنان هم با سیاق تالیف کتاب او سازگاری و همخوانی ندارد ولی تا همین حد هم نشان از خوش ذوقی او است.
- رویدادهای نجومی ثبت شده در تاریخ
در این فرصت وقایع و اتّفاقات نجومی و سَماوی ثبت شده در تاریخ ابن اَثیر را در هفت حوزه : 1. خُسوف(ماه گرفتگی) 2.کُسوف(خورشید گرفتگی) 3.شهاب 4. دنباله دار 5. مُقارنات 6. تغییر رنگ آسمان 7. گوناگون، مورد بررسی و مُداقّه قرار می دهیم.
- خُسوف(ماه گرفتگی)
هرگاه ماه بین زمین و خورشید قرار گیرد زمین مانع رسیدن نور خورشید به ماه شده و کم کم رنگ ماه به تیرگی گرایش پیدا می کند که به آن «خُسوف» یا « ماه گرفتگی» می گویند.
- کُسوف(خورشید گرفتگی)
هرگاه زمين، خورشيد و ماه در يك خط يا تقريبا يك خطّ راست قرار بگيرند، به طوري كه سايه ماه بر بخشي از زمين بيافتد و ماه مانع رسیدنِ نور خورشید به زمین شود در اصطلاح به آن «کُسوف» یا « خورشید گرفتگی» گویند.
- شهاب
اَجرامی که در فضای بین سیّاره‌ای در حال گردشند، ممکن است با زمین برخورد کنند.هنگامی که با سرعت 1170 کیلومتر در ساعت وارد بخش بالایی جَو می‌شوند، تبدیل به شهاب می‌شوند و در ارتفاع بین 110 و 70 کیلومتری دنباله‌ای نورانی از خود باقی می‌گذارند.
- دُنباله دار
دنباله دار جسم کوچکی در منظومه شمسی است که معمولاً از غبار و یخ تشکیل شده و با نزدیک شدن به خورشید ذرّات سطحی آن تبخیر شده و مانند دنباله به نظر می‌رسد. دنباله‌دارها در دو جا به طور بارز یافت می‌شوند: «کمربند کوییپر» و «ابر اورت». دنباله دارهای کوتاه مدّت معمولاً از ناحیّه‌ای به نام «کمربند کوییپر»می‌آیند. این کمربند فراتر از مدار «نپتون» قرار گرفته است. اوّلین جرم متعلّق به کمربند کوییپر در سال ۱۹۲۲ کشف شد. این اجسام معمولاً کوچک هستند و اندازه آن ها از ۱۰ تا ۱۰۰ کیلومتر تغییر می‌کند. طبق رصدهایِ «هابِل» حدود ۲۰۰میلیون دنباله‌دار در این ناحیّه وجود دارد که گمان می‌رود از ابتدای تشکیل منظومه شمسی بدون تغییر مانده‌اند. دنباله‌دارهای با تناوب طولانی مدّت از ناحیه‌ای کُروی متشکّل از اجرام یخ زده به نام ابر اورت سرچشمه می‌گیرند. این اجرام در دورترین قسمت منظومه شمسی قرار دارند و از آمونیاک منجمد، مِتان، سیانوژن، یخ آب و صخره تشکیل شده‌اند. معمولاً یک اختلال گرانشی باعث راه یافتن آنها به داخل منظومه شمسی می‌شود.
- تغییر رنگ آسمان
تغییرات در رنگ آسمان یا منحصرا در پهنه آن به علّت عوامل کیهانی یا به واسطه ابرهای رنگین یا ذرّات خاک ایجاد می شود که بادها آن ها را می پراکنند.
- مُقارِنات
مُقارنه به معنای همنشینی و قرین شدن است و در اصطلاح نجومی وقتی از دید ناظر زمینی، دو جِرم سَماوی در فاصله نزدیکی(درحدود ۴درجه) از یکدیگر دیده شوند، اصطلاحاً گفته می‌شود که «مُقارِنَه» اتّفاق افتاده است. در زیر به دو نمونه اشاره می شود که یکی از آن ها مربوط به مُقارنَه ای متفاوت موسوم به " مُقارنَه سال ها" است.
الف . مُقارِنَه اَجرام سَماوی
در سال 489 ﻫ . شش کوکب در بُرج « حوت»(اسفند ماه) گرد آمدند. «خورشید»، « ماه »، «مشتری»، « زهره»، «مرّیخ» و « عطارد». پس منجّمان چنین حکم کردند که طوفانی نزدیک به طوفان نوح(ع) رخ خواهد داد. خلیفه «المُستَظهر بالله» ،«ابن عیسون» منجّم را بخواست و در این باره از وی پرسش نمود. ابن عیسون گفت: در طوفان نوح(ع)، هفت کوکب در بُرج حوت جمع آمدند و اکنون شش کوکب در این بُرج گرد آمده و « زُحَل» بین آن ها نیست و هرآینه زُحَل بین آن ها باشد طوفانی چون طوفان نوح(ع) خواهد بود. امّا راجع به این می گویم که شهری یا بخشی از زمین مردمانی بسیار از بِلاد فراوان دچار سیل شده و غرق می گردند. گروهی زیاد از بِلاد در آن جا گرد آمده بودند بترسیدند و سد ها محکم ساختند و همچنین مواضعی را که بیم طُغیان و غرق شدن در آن جا می رفت، مستحکم کردند. اتّفاق چنین روی داد که حاجیان در بیابان بعد از «نَخلَه» (نام موضعی بعد از مکّه)فرود آمدند، سِیلی بزرگ جاری شد و بیشترشان را غرق نمود الا آنان که به بالای کوه ها گریخته بودند، نجات یافتند ولی دارایی، چهارپایان و زاد و توشه آن ها و دیگر چیزها یشان را سیل برد. خلیفه [به جهت پاداش ] به آن منجّم خَلعت بخشید.
ب . مُقارِنَه سال ها
در سال 583 ﻫ . ماه و خورشید در بُرج حَمَل(فروردین) بودند و آغاز سال عرب و اوّل سال ایرانیان که تازه آن را تجدید کرده اند و اوّل سال رومیان با هم مصادف شدند و خورشید و ماه در اوّل بُرج ها بودند . وقوع چنین واقعه ای بعید است.
- گونا گون
در این جا به ذکر برخی از موارد متفاوت و گوناگون می پردازیم که خالی از لطف نیست.
الف. فرضیّه سقوط یک سنگ آسمانی
ابن اَثیر در ضمن حوادث سال 506 ﻫ . به مطلبی تذکّر داده و نوشته است: «در این سال و در ماه ذی قَعدَه در "بغداد" بانگ بلند و هول انگیزی شنیده شد. در آسمان ابری نبود که آن را صدای رعد گمان کنند بالاخره هیچ کس نفهمید که آن صدا چه بود؟»
در این زمینه باید گفت: با عنایت به این که زلزله ای در آن بازه زمانی بر طبق مستندات تاریخ، رُخ نداده که شکست گُسل ها، صدای مَهیبی ایجاد کند یا آتشفشان فعّال یا نیمه فعّالی به جنبش نیافتاده و در آن جا گزارش نشده است، چه بسا بتوان این احتمال را مطرح نمود که این صدای وحشتناک و دهشتناک در اثر برخورد و سقوط شهاب سنگی با سطح زمین و در محدوده ای نزدیک به عراق بوده است؟
ب. رابطه چشمه و آسمان
از نوادر و مطالب عجیب، موضوعی است در زمان سامانیان و مربوط به «سَبُکتَکین»(پدر سلطان محمود غَزنَوی) و نبرد او در «هند» که صاحب تاریخ آن را ثبت نموده است:
سَبُکتَکین از «غَزنَه»(شهری در افغانستان کنونی) با سپاه خود بيرون آمد و گروه زيادى از داوطلبان هم مُلحق به سپاه او شدند و با سپاهيان هند روبرو گرديد، روزى چند با يكديگر نبرد كردند، آنگاه دو گروه، روبروى هم شكيبایى نمودند. نزديك به اردوگاه طرفين، بر گردنه «غورَك» چشمه آبى وجود داشت كه پليدى و كثافت نمي پذيرفت و چنان که، چيز پليدى آب آن چشمه را آلوده مي كرد، آسمان چهره درهم مي كشيد و باد مي وزيد و رعد و برق و رگبار پديدار مي شد و مي باريد و هوا همچنان در هم و نامساعد مي بود تا آن كه آب چشمه از پليدى پاك گردد. سَبُكتَكين امر كرد در آن چشمه پليدى بريزند و ريختند، ابرها آسمان را پوشاند و رعد و برق بيداد كرد. هنديان روز قیامت را گویی به چشم خود ديدند، زيرا كه چنان رويدادى تا آن زمان نديده بودند. صاعقه ها و رگبار بر اُردوى آن ها فرود آمد و سردى هوا شدّت پيدا كرد تا آن که هلاك شدند و مذهب از ديدگانشان پوشيده ماند و از شدّت سختى كه به آن ها رسيده بود تسليم شدند. پادشاه هند شخصی را به نزد سَبُكتَكين روانه كرد و طلب صُلح نمود.
ج. فرو افتادن شن و خاک و غیره
در ربيع الاوّل سال 478 ﻫ . سال بعد از غروب، باد سياه و شديدى وزيدن گرفت و رعد و برق زياد روي داد و شِن هاى سرخ و خاك زيادى بر زمين فرود آمد و آتش (رعد و برق) در اطراف آسمان افروخته بود و بيشتر اين واقعه در عراق و موصل رخ داد و درختان خرما و دیگر درختان را بينداخت و با آن ها صاعقه هاى بسيار همراه بود، چنان كه مردم گمان كردند قيامت روي داده است ولی نيمه شب هوا باز شد.
پی نوشت
ر . ک : ابن الاثیر، عز الدین ابوالحسن علی ( ابن الاثیر) (م . 630 ﻫ .)، الکامل فی التاریخ ، بیروت – لبنان ، دارصادر، 1385 ﻫ. ، 1965ﻣﯾ .
نویسنده و محقّق : سیّد مرتضی میرسراجی، دانشجوی دکترای الهیات و معارف اسلامی، علوم قرآن و حدیث
به نظرم این متن مناسب مجله اینترنتی نیست باید در یک مجله تخصصی چاپ شود